За црквата во манастирот Св.вм. Димитрија во Велес

Да појасниме – едно е манастирска црква, а друго е манастир!
Како прво црквата никогаш не била закопана манастирската црква! Тоа стои само во приказната која некои загрижени велешани ја имаат создадено со намера околу црквата постојано, уште многу одамна, да се кршат копја и коваат интриги.

Второ, црквата во манастирот не била првобитно посветена на Св.Димитрија, како што некој сакал да ја претстави, туку била посветена на Св.Богородица. За тоа сведочи иконата над влезната врата на црквата, што е гребена и премачкувана со малтер. Но, малтерот секогаш паѓал и ден денес, ако подобро погледнете, се гледа ликот на Богородица која во крилото го држи детето Исус Христос.

Дека манастирската црква била посветена на Св.Богородица потврдува празникот кој го слави ова црква, една недела после Велигден, во четврток навечер и петок. Овој празник се вика Источен петок Балаклија и на овој начин и обем се празнува само во две цркви во православието. На ова велешани треба да бидат особено горди бидејќи само уште црквата посветена на Св.Богородица , прочуената Црква на Животодавниот Извор во Истанбул го слави Источен петок Балаклија, како празник на трите свети води, за кои се смета дека имаат исклучително лековито дејство токму на овој празник.

Исто така, нашиот велешки манастир навистина има три свети води, кои велешани како и многу добронамерници ги посетуваат и им оддаваат достојна почит.

И уште една напомена: во турските пишани документи постојат списи кои кажуваат дека на денот на празникот Источен петок Балаклија , турските власти поставувале војска од железничката станица, која тогаш била под градскиот саат, па се до манастирските порти. Кога возот со верници стасувал во утринските часови на станицата, тие пеш се упатувале по пругата кон Манастирот. Турската војска ги надгледувала односно со тоа сакала да се покаже дека турската држава се трудела да ги заштити верските права на не турското население.

Значи, информациите дека црквата е подигната во чест на Св.Димитрија не се точни како ни тоа дека е подигната во 14 век.

Според сите параметри, најновите истражувања покажуваат дека црквата е пред 13 век, можеби и од средината на 12 век. Тоа најдобро ќе се види по најновите истражувања кои се започнати во ова црква, единствена по градба во Македонија поради камбанаријата, што е уникатно дело во македонската црковно-градителска архитектура. Предвидена е и реставрација на фреските и вадење на горниот слој, се до првобитните почетни фрески, од времето кога црквата за прв пат била фрескоживотопишана. Мислењето на повеќе стручни лица е дека ќе се дојде до импозантни и многу вредни наоди, кои можеби ќе сменат многу од она што го знаеме за ова црква.

Истражувањата досегаат одат дотаму што некои сметаат дека при доаѓањето на Св.Павле во Македонија, тој се задржал и во овие краишта иако пишани документи не постојат, или имало па се изгубени низ вековите, сепак оставил некоја трага од своето присуство на овие простори.

Ќе потсетам и на податоците дека крај манастирската црква, лево од влезот, порано постоел гроб на кој пишувало :

„Почива Георгие, а рекоми Мирослав, Имин син , а унук жупана Срацимира и Алтимира. Умро 26 септембра, у недељу, на дан Јована Богослова и евангелиста “.
(според Ѓ.Радојчиќ * Белешке о једној надгробној плочи из Велеса *во часописот * Старинар* ,VII – VIII ( 1956-57 ).

Иако датирани во 14 век, личностите од овој натпис не се идентификувани, ниту се откриени други податоци поврзани со нив.

Инаку, постои кажување дека како град Велес се споменува во 1202 година, како дел од битолската епархија , кога епирскиот деспот Михаило втори му го отстапил градот на царот Јован Ватица. Дали еден од нив е можниот ктитор на манастирската црква? Можеби, само треба да се провери веродостојноста со споредување на ликовите .

Познатата приказна за заземањето на Стариот град ( Калето) од страна на Турците-Османлии во 1386/7 година, се врзува и со оваа манастирска црква. Во турските архиви пишува дека кога турската војска пристигнала под Стариот град, таа наишла на повеќе цркви кои веќе биле опожарени од самите староседелци. Никаде не се споменува рушење или палење на цркви од страна на турците, туку дека тие најчесто црквите ги преадаптирале во џамии и не ги рушеле, како што многумина мислат.

Фактот дека по завземањето на Калето, во период до 1405/7 година, се случиле два големи земјотреси и имало големи одрони, оштетување на ѕидините на тврдината, рушење на дрвениот мост преку Вардар, па можно е свлечиште да ја има делумно засипано црквата.

Ако ги погледнеме старите , првобитни слики од манастирот , ќе забележиме цврст, потпорен ѕид на ридот на западната страна. Дали е тој направен за да се спречи можен одрон од ридот погоре? Веројатно, тоа можеби го направиле нашите предци.

Предание вели дека тука некогаш постоела црква . Населението можеби имало аманет да ја обнови. Според истото предание во 1853 година Петре Здравев сонил сон да ја откопа црквата. И тоа токму на празникот Св. Димитрија !? Затоа што светецот бил борец, заштитник на верата и веројатно така бил избран како светец кој треба да даде поттик за борба на населението против турската власт. Затоа и црквата и манaстирот веројатно го добиле неговото име. Но, велешани го направиле само манастирот со конаците, пондилата, кујната, магацините и ѕидовите, а црквата веќе постоела и требале само да ја поправат.

Така манастирот е започнат со градба 1853 и завршен во 1955 г. Црквата е многу постара од манастирот, кој се разбира никогаш не бил закопан во земја!
Но тој , Петре Здравев , ниту бил писмен, ниту можел сам да превземе некаква активност пред турските власти. Во негово име тоа го сториле богатите и моќни велешки трговци како Хаџи Јанко Кушев , Давче Богданов, Хаџи Ѓорѓи Дрндар и други.

Да појасниме, 1853 година е година кога велешките трговци веќе масовно тргувале со гемиите до Солун. Тие за неверојатно кратко време имале финансиска моќ а дел од своето богатство го подариле во подигање на верски објекти. Моќта на рушветот добро ја познавале и лесно било да се добие изим од турските власти за реновирање на манастирската црква. Тие се повикале на Ѓулханскиот хатишериф од 1839 година каде била изедначена рајата со турското население. Рајата добила некои права, пред се за подигање на верски објекти.

Фактот што оваа црква била подалеку од градот Велес (тогаш Ќупурли), допринел полесно да добијат дозвола за градење. Според некои кажувања, црквата била само до половина насипана со земја и камења. За тоа има и второ предание. Имено, ако ја погледнете сликата на црквата, ќе видите дека некаде до половина ѕидовите се варосани! Тоа потврдува дека црквата всушност до тука била затрупана со земја и камења од одронот, па се варосувала за да се одстрани на тој начин влагата од ѕидот и темелите. Кровот и кровната конструкција била потполно обновена, како и животопишувањето .

Во тоа време земјиштето каде се наоѓа сега манастирот “Св.Димитрија“, била долги години нива на еден турски бег, кој ја давал да ја работат надничари. Тој знаел за црквата , но забранувал таму да се вршат било какви верски обреди. Кога до него стигнале сознанијата дека токму на тоа место се носат и оставаат дарови за Богородица тој го удоволил барањето на нашите предци да ја откупат нивата и да градат манастир.

На крај, нешто и за зографот чие име е запишано на јужната страна на црквата.

Всушност, вистинското име на зографот на ова црква не е Хаџи Косте, туку Костадин Крстев. Хаџи Косте, како некои го нарекувале, е многу харизматична личност, школувана од својот богат татко во Париз. Костадин бил син на познатиот велешки трговец Крсте Поп Трајанович. Тој се школувал во Париз, веројатно сликарство.

Костадин донел во Велес фото апарат само 16 години откога тој е пуштен во продажба во Европа,според истражувањата на велешкиот хроничар Никифор Смилевски . Сигурно апаратот чинел многу пари, но факт е дека не постои ниту една позната фотографија од Костадин.

Неговите фотографии, кои за жал не се сочувани, се првите фотографии направени од македонски фотограф на територијата на Велес. Интересно е што тогашните фотографи сами ги изработувале своите фотографии, најчесто на стаклени плочи премачкани со фото емулзија.

Тој е поврзан со обновувањето на оваа црква затоа што на јужниот ѕид на црквата , во средина на ѕидот стои плоча со натпис : „ Оваa црква е обновена во 1855 г од Аџи Косте, зуграф и фотограф “. Зборот фотограф, со значење на занает , за прв пат е употребен на овој натпис.

Неговите современици запишале дека при изработка на иконата Св.Кирил и Методиј во црквата Св.вм.Пантелејмон во Велес, Аџи Косте ликовите ги цртал гледајќи ги од фотографија која тој ја направил. Тоа било во далечната 1868 година.

За жал неговото име засега е оставено во втор план кога станува збор за фотографирањето и фотографијата во Велес, но и пошироко во Македонија. За Аџи Косте е познато дека бил на аџилак на Хилендар и дека ја фрескоживотопишал црквата во село Богословец. Се споменува дека можеби и тој го прифатил масонството, а на крај умрел сам и во беда.

Од тоа време постои, исто така, еден документ испратен од тогашен Ќупурли до Портата во Стамбол, во кој се бара одржување на народни веселби, со песни и ора, но само во рамните на манастирските ѕидови. Во турскиот одговор изричито е нагласено дека „ се дозволува пеење и играње на песни и игри на рајата, но само во рамките на манастирскиот двор“. Во манастирот, дворот бил заштитена оаза и затоа отсекогаш тука се одржувале панаѓури, се играло оро и се пееле народните песни, односно се негувала верата, македонската традиција и култура.

пишува, велешкиот истражувач Љупчо Данов