Првите кино проекции во Велес се одржале во 1906 година на Којник

Иако кино-проекциите во Велес започнале во далечната 1906 година кога Италијанецот Пјетро Чинези, патувајќи низ Македонија одржал неколку проекции во Скопје, Велес, Прилеп и Дебар, а дваесет и три години подоцна постоело киното „Вардар“ и во хотелите „Белгрaд“,„Загреб“ и „Солун“ повремено се одржувале кино-проекции, сепак првото домашно кино се поврзува со месноста Којник и кафаната на велешанецот Трајко Иванов. Тоа се случило во зимата 1909/10 година кога велешанецот Арсо Петров Картов,кој на 17 години заминал во Германија, од таму го донел првиот кино-проектор марка „Будурус“.

Трајко Иванов, сопственик на кафеаната на Којник во која се одржала првата кино проекција

Тој започнал да проектира кратки филмови во кафаната на Иванов ,а подоцна и во просторија на училиштето „СВ.Кирил и Методиј“. Исто така Арсо патувал низ Македонија и Грција и реализирал проекции. Кога Арсо во 1917 година заминал за Бугарија таму се оженил во градот Кричим,триесетина километри до Бургас, за подоцна да започне бизнис трговија со тули со кој се занимавал се до пензионирањето.

Една од првите апаратури за проектирање на филмови од француската марка „Пате“

Арсо Петров е дедо на нашиот сограѓанин Николче – Царето, познат кафеанџија, кој ни ги даде податоците и фотографиите за неговиот дедо. На една фотографија е фотографиран кино-проекторот на дедо штом бил исчистен. Овој проектор семејството на Никола – Царето го отстапила на Народен Музеј на Велес. Според Николче кај некој негов братучед можеби се наоѓаат и оригинални филмови од овој кино-проектор.

Продолжувајќи да истражувам на оваа тема дојдов до запис на Стефан Гајдов кој на шест годишна возраст, во 1911 година, запишал дека за прв пат во училиштето „Св. Кирил и Методиј“ присуствувал на филмска проекција. Пед години подоцна и германската војска била сместена во истото училиште и проектирала филмови за граѓаните. Во ова кино започнале да работат и првите кино-оператори во Велес. Тоа биле Наќе Тахов и помладиот Лазо Крстев.

Подоцна,во 1919 година, кога Општината му ја дала под наем кафаната „Ада кафези“ на Ѓоко Михајловиќ тој во неа го отворил „ Биоскоп касина“. Тој користел кино-апаратура од марката „ Пате“, а прв помошник му бил Наќе Тахов. Подоцна и Лазо Крстев се вклучил во работата .Филмовите ги набавувале во Скопје ,од фирмата „Пате“, чии сопственици го држеле киното „Вардар“ во Скопје.

Но, работата на киното станала нерентабилна поради кризата во триесетите години на 20 век, па „Биоскоп касина“ станал Офицерски дом.

Трајко Ѕиков – Ѕиката

Сепак четири години подоцна Трајко Ѕиков во Офицерскиот дом организирал летно кино, три до четири пати неделно. Тој ангажирал некоја Русинка која свирела на пијано како музичка придружба на немите филмови. За името на Ѕиков се врзаува и првото специјализирано или модерно кино во Велес. Тој бил син на Петре Ѕиков, сопственик на првата моторна мелница во Велес, а подоцна и на фабрика за масло за јадење. Трајко во Велес бил познат под прекарот „Ѕико индустријалецот“,затоа што бил еден од пионерите на индустријализацијата во градот. Тој во 1923 година Трајко Ѕиков ја изградил првата зградата наменета само за кино и започнал со филмски проекции. Ова кино се викало кино „Вардар“, а многумина го викале и „киното на Ѕиката“. Киното имало сала и своја летна бавча , каде се проектирале филмови. Тоа работело се до моментот кога во зградата се вселил Велешки театар „Јордан Хаџи Константинов – Џинот“.

Првата зграда од левата страна на фотографијата што ја изградил Трајко Ѕиков за кино во Велес

Инаку , апаратурата што се користела за проекциите била од марката „Ика“, а кино-оператор бил Лазо Крстев. Повторно според записите на Стефан Гајдов, Ѕиката го повикал да свири на клавирот како музичка позадина на филмовите, а тоа нему добро му дошло бидејки можел на мира да вежба и свири на клавирот. Кино „Вардар“ било изградено според сите стандарди поточно поседувало партер, ложи, посебна кабина за проекторот. На таванот имало голем вентилатор за разладување, а се вртел со помош на велосипед преку соодветен пренос. На велосипедот се менувале деца кои го вртеле вентилаторот за време на преставите, а за возврат бесплатно ги гледале филмовите.

Во 1928 година Трајко Ѕиков станал партнер со Трајко Наков, а кога Ѕиков го напуштил Велес, Наков продолжил со филмски проекции во хотелот „ Белград“ познат подоцна како зградата на Фисам.

Милан Војницалија

Хотелот „Белград“ во 1908 година го изградил Милан Војницалија. Хотелот бил средиште на културните збиднувања во Велес, бидејки во него се собирале и дискутирале поети, глумци и писатели. Таму се среќавале Венко Марков , Коле Неделковски, Коста Рацин, Ганчо Хаџи Панзов, Киро Димов, Стефан Гајдов, Живко Фирфов, Борис Бегинов и други.

Дваесет и една година подоцна хотелот се доизградил со еден помал длабочински дел кон реката Вардар. Така проширена била главната сала, терасата ,а била изградена и кино-кабина за потоа кино „ Белград“ да го смени името во кино „ Капитол“. Во периодот од 1933до 1936 година со киното управувале велешаните Трајко Наков и Томе Керамитчиев. Тие набавиле нов кино-проектор од типот „Џејсон Икон“ ,а како кино-оператори работеле Наќе Тахов и Лазо Крстев. Закупците на киното често се менувале. Така од Исак Ково продолжил Славчо Гајдов а подоцна и Никола Палеолог. Тој во 1936 година го донел во Велес првиот звучен проектор од марката „Телевизија“, а прв кино-оператор бил Антун Фајдига. Тогаш била реконструирана салата во која биле поставени 200 седишта, а цените за една проекција чинеле од 3 до 8 динари. Проекции имало 4 пати неделно, а секоја недела се менувал нов филм.

Апаратура за филмски проекции на француската фирма „Пате“ која го вовела кно журналот пред почетокот на проекциите

Од 15 јули 1940 до ослободувањето на Велес од фашистичкиот окупатор во 1945 година со киното управувал Лазо Крстев. Според Илинденка Петрушевска, познат македонски филмски критичар и познавач на филмската уметност на овие простори, велешани годишно гледале помеѓу 50 и 60 филмови. Филмовите биле набавувани најчесто во Скопје или преку патувачките трговци и тоа од фирмите „ Пате“,„Пан филм“, „Парамаунт“,„ Универзал“. Во Велес со мало задоцнување се прикажувале сите попознати во тоа време филмски хитови од светската филмска продукција.
Од евиденцијата на велешките кина се гледа дека се проектирани филмовите „Рапсодија“ со актерот Фили Фрич,„Малиот трубач“ со Џеси Кутан, „Црниот орел“ со Рудолф Валентино, „Дивите орхидеи“ со Грета Гарбо, филмската класика „ Генерал“ со Бастон Китон, вестернот „ Закон на преријата“ со Еди Поло.

Плоштад Којник во 1893 година

Познато е дека за големите мега-филмови како „Десетте божји заповеди“ се организирала реклама во вид на артистичко-музичка поворка низ улиците на градот. Редовно било практикувано и групното следење на филмови за учениците,а за Божиќ имало бесплатни проекции за сиромашните.

Во Велес многу одамна започнала да се формира филмска култура и да се создаваат вљубеници на овој вид уметност што се следи на големото платно. Велешани следеле филмови и живееле за филмот. Градот, заедно со Скопје и Битола, бил еден од македонските центри на филмската уметност и културата заедно со своите граѓани. Всушност токму овој вид на уметност учествувал во севкупната градска културна понуда. Велешани, од најмали нозе оделе во кино. Да се надеваме дека со новото кино ,кое се предвидува да започне со работа набргу,велешани ќе имаат можност да се надоградуваат културно, онака како што тоа во минатото го правеа нивните дедовци, баби, татковци и мајки.

Љупчо Данов