Велешкото село Рудник во кое живееле најборбени и најодлучни жители

На просторот наречен „Ќучук кол“, што во превод од турски на македонски јазик значи, црница или црна земја, се наоѓаат селата на север и североисток од Велес поточно од вливот на река Пчиња во Таорската клисура и на левиот брег на река Вардар, се до Овчеполието. Тоа е територијата на која жителите ги создале свои домови во Карабуниште, Слп, Еленоводица (Бузалаково), Белештевица, Ветерско, Сопот, Ново Село, Башино (Пашино) Село, Отовица, Рудник, Луганци, Иванковци, Мамутчево, Сујаклари, Кумарино, Новачани, Чолошево. Селата биле претежно рамничарски, од разбиен тип, се до доаѓањето на Турците во овие краишта. За нив е карактеристично што сите се наоѓаат на плодна почва и имаат добри услови за земјоделие и сточарство, со ветрови кои преку цела година дуваат и ја прават климата погодна за живеење. Во оваа област се меша медитеранскиот и континенталниот климатски појас, па микроклимата е погодна за сеење и одгледување на сите видови житни култури, овошје и зеленчук.

Турските имиња на ветровите кои дувале во ова област биле северен ветер или појрас, јужен ветер или каршиел, источен или гиндуси и западен или гимбати.

Најсеверни села на „Ќучук кол“ се Рудник и Иванковци. Тие во воздушна линија се оддалечени само 16 км од Велес, но сепак климата е многу различна. Имено, Велес се наоѓа на надморска висина од 160 метри додека двете села се наоѓаат на 500 метри. Иста надморска висина имаат и селата Ветерско и Карабуниште. Интереснен е податокот што климата во нив е различна, од село до село.

Порано, на пример во Башино Село првиот снег паѓал околу Митровден или првата половина на декември и се задржувал ден или два додека снегот околу Божиќ траел до една недела или седум дена. Ветровите пак кои дувале во селата Рудник и Ветерско, второво и по ветровите го добило името, според стари преданија дознаваме дека во нив порано постоеле 4 ветерни воденици. Во Ветерско дувал западниот ветер наречен „ бел“, кој не бил многу студен и брзо го топел снегот. Но, источниот ветер бил редок. Бил наречен „каочанчанец“ или „ свињодерец“ и бил опасен бидејќи често преминувал во бура. Во Башино село пак дувал југо-западен ветар наречен „раштанец“.

Со доаѓањето на Турците во овој крај селата опустошеле, делумно се разурнати, запалени и ограбени, а многу од нив ја смениле и старата местоположба, а од некои жителите се раселиле. Турците вовеле систем на економски целини наречени чифлици, како дел од феудалниот систем на Османлиската држава. Чифликот бил затворен систем на економија, со кој управувал чифлик-сајбија, а тој под своја власт имал чифчии, селани кои биле зависни од земјата и вршеле земјоделски, сточарски и други занаетчиски или услужни дејности. Тоа биле претежно христијани, а покасно и муслимани. Тие ја обработувале земјата и одгледувале ситен и крупен добиток. Биле заштитени од чифлик сајбијата, кој бил нивни неприкосновен господар. Добивале дел од земјоделските производи и стоката за да се прехранат. За сите прашања во чифликот одлучувал чифлик сајбијата.

За селаните од селото Рудник познато е дека биле многу борбени и одлучни. Тие во најкраток период се осамосталиле од чифлик сајбијата и поедини селани собрале и до 3000 овци. Според преданието чифлик сајбијата се налутил и ги изгонил овие селани од селото но солидарноста што ја имале жителите ја демонстрирале преку масовна преселба во селото Пупљани, а подоцна поради големи зулуми се иселиле во скопското село Летевце каде имале свои бачила. Селото Пупљани било запалено и опустошено во налетот на австриската војска на генералот Пиколомини. Жителите на ова село, како и селото Бела Вода , се раселиле во селата Рудник и Мамутчево, а дел од нив и во сегашното Башино Село.

Во периодот за кој што пишувам, кај селото Бела Вода се наоѓал еден ан, а турските бегови за одмазда поради австриската војска, таму во печката фрлале живи луѓе. Последен жител кој се иселил од селото Пупљани бил човек кој се викал Ѓорѓи чии две ќерки ги грабнал Бег а тој се спротивставил и го убил. Потоа побегнал со фамилијата кон Прилеп.

Постарите жители на селото Рудник велеле дека нивните предци се бореле и против турците, бугарите и арбанасите. Мештаните велат дека тука биле убиени многу Турци по што долго време владеел страв да шетаат и престојуваат во атарот на селото. Подоцна ова село било познато и како комитско село. Во селото постоело училиште во 19 век како и во Башино Село и Слп. Исто така поврзани со селото Рудник се преданијата поврзани со информации кои говорат дела било подигнато на темелите на помал, стар град. Во него постоеле многу богати наоди на мермерни плочи, столбови и делови од статуи. Дел од нив се пренесени во дворот на велешката гимназија и во куќата на Сулејман оџа. Во неговиот двор се наоѓала и голема мермерма рељефна плоча, без натпис.

Професор Вулиќ, кој истражувал во овој крај, сметал дека на местото на селото се наоѓала римската станица Praesidium , поточно на 9 римски миљи од Скупи (Скопје) и била означена и на Пајтингеровата карта, која се смета за најцелисходна карта од римско време. Низ селото сега тече Рудничка река додека порано се споменува дека течел потокот Бучало, кој знаел да надојде и се да поплави, па затоа го нарекле Рудничка река. Поголем дел од селото се простира на левиот брег од реката додека крај патот биле Горна и Долна чешма. Постојат податоци во кои се вели дека во него имало 3 чешми и турска кула сред село и токму таму било и седиштето на „мудурлукот“ за селата Сопот, Ветерско, Лугунци, Иванковци, Чука, Мамутчево, Кумарино, Сујаклари и Отовица. Внатре во селото постоеле места викани Пуплин, Петкови кули, Сирмина ораница, Сребреник, Кушеви кории, Голема страна, Чобаница, Мискиновец, Грабовите, Ралевица, Цер-от , Уши , Јанкова Ричка и Широка рупа. Над нив пределот бил шумски и шумите се наоѓаат на ридовите Црн врв и Бела Земја додека утрините се наоѓаат над Сребреник, Рудник, Китка, Црн врх, Голо Брдо, Голем рид , Уши, Корија.

На десната страна на реката во селото Рудник се простирале Шабановско и Бошковско а на левата Шарковско, Грковско и Манговско маало. Селото го добило името по рудникот Сребреник, каде многу одамна се вадело сребро. Исто така во него порано имало 12 цркви од кои сега се сочувани само пет или барем им се знаат темелите бидејќи селото било два пати палено во почетокот на 20 век. Но, се знае дека и пред тоа низ вековите страдало од Турците. Најголемата црква што таму порано постоела се викала Свети Димитрија, помала била Св. Богородица кај Бурчева ливада. Над неа се наоѓала црквата Свети Ѓорѓи, а на патот за Скопје имало непозната црква чии траги и денеска јасно се гледаат, па црквите Света Петка и Свети Никола , која е многу стара и подигната на темелите на постара црква.

При пробивањето на патот кај Пуста кула се откопани темелите на голема стара црква а во селото постои и разурнатата црква Света Петка, во која имало надгробна плоча од мермер со рељеф, што во времето на српските власти била пренесена во Скопје. Цркватата во внатрешноста поседувала надгробен споменик со 3 рељефни лика, без натпис.

Во месноста Манастириште се наоѓаат урнатини и артефакти поточно глави од статуи, делови од копја и стрели. Во близина на селото според преданијата се наоѓал манастирот Радичевец додека над Ветерско имало старо кале од град наречен Островица или Островец.

Жителите на Рудник за манастирот во Ветерско велат дека е нивни како и дека во селото во 1670 година била изградена црква чии ктитори биле селаните Јове, Неда, Неранџа, Продан, Степана, Спасе, Угрин, Дамче и Таса. Така пишувало на црквата.

Интересно е дека во атарот на ова село постоеле 4 камени крстови. Пред нив на некои верски празници се собирале жителите и се молеле. Најпосетен крст бил оној над селото посветен на Свети Илија.

Во шумскиот појас над ова денес велешко село порано постоел голем шумски појас од јасен, габер и даб. Сепак куќите во селото биле градени од „керпич“ или земја и камен. Земјата служела место малтер. Преградните ѕидови ги правеле од „плитар“ кој се викал и болме. Тие биле потенки во однос на надворешните ѕидови кои пак биле со дебелина од 0,6 до 1 метар. Покривите на куќите биле од сено или турска керамида, а поретко од плочи од шкрилец, какви што имало на куќите во Велес, на десната страна на Вардар. Куќите имале една просторија , поделена на два дела. Во еден се наоѓала стоката значи бил пондило или буџак додека на катот катиштето живееле луѓето. Катот имал огниште од камен и оџак. На влезот на куќата постоел трем или на турски аралак. Во ѕидовите имало празнини кои се нарекувале комори за редење на садовите и предметите за секојдневна употреба. Некои куќи имале и подруми нарекувани потони. Побогатите и поголеми куќи на спрат обавезно имале чардак поточно дрвен балкон, опшиен со дрвена ограда.

Во сeлото Рудник едно домаќинство имало и до 50 дунуми земја ( 1 думум изнесувал 1600 м2). Се сеело жито, тутун, ечмен – јачмен, овес, пченка или мумуроз, слануток, малку р`ж и овес. На мали површини се сеел и уров, бостан, афион и памук. Памукот порано бил повеќе застапен, но цената му паѓала, па затоа селаните престанале да го сеат. Во овие краишта се произведувал и анасон со врвен квалитет, кој според некој записи е редовно извезуван во Марсељ ,Франција. Инаку, жителите стоката ја чувале во селото и преку зима. Некогаш се одгледувале и пчели и свилена буба, ама поради специфичната постапка на одгледување, постепено опаѓал интересот. Рудничани биле и добри ловџии, а на лов се ловело со пушка или со „ железо“, односно со железни стапици.

Како најстари семејства во селото се споменуваат Станкови од кои се одделиле Мерџови, Ѓурови, Бурчеви, Гркови, Павлови. Поп Димитрија Павлов ( Чуко) , турците го убиле во Попов Дол, па Павлови се отселиле во Велес, а во селото останале дел кои се презивале Чакареви . Ѓурови се отселиле во Ниш. Семејството Станкови е познато и под надимакот Манговци. Дедото Станко, по него родот и го добил фамилијарното име, служел две слави Свети Никола и Свети Арангел. Шоркови и Гркови биле дојденци. Бошкови го славеле Митровден . Внук на дедо Бошко, некој Аџи Тане , кажувал дека дедо му е роден во селото, но мајка му се премажила во Серес кога тој имал 7 години. Тој подоцна се вратил назад во селото, се оженил и имал 6 сина и 3 ќерки. Кушевци или Србинкови потекнуваат од селото Иванковци, Петкови од Овчеполието, а Мечови од селото Чука. Дамчевски се доселени после 1918 година од охридско преку еден член како домазет кај Шабановци. Слава им бил летен Свети Атанас. Старо семејство во селото било и Сланчеви. Таму живееле уште семејствата Грозданови, Џинови и Китанови. Диме викан Целце се доселил од селото Чука иако неговата семејна лоза потекнувала од селото Ќоселари. Спасеви се преселиле во скопско Тафталиџе.

Слава што ја славело селото од памтивека била Свети Никола, а по доаѓањето на србите во 1912 година повеќе фамилии го земале за свој празник Свети Арангел. Можеби ова е само еден мал дел за селото Рудник. Секако има што уште да се каже, но за почеток е доволно и тоа вреди да се знае.

Љупчо Данов