Велешките Владици и духовниот живот на Велешани

Велес покрај историски и културен имал и богат развиен црковен живот. Велешани одсекогаш биле верни на својот корен, на својата вера и секогаш покрај градењето на храмови, биле големи борци за заштитата на својот мајчин македонски јазик. Во црквите ретко двозволувале литургиите да се водат на грчки иако владиците биле Грци или Бугари. Со гордост ги посетувале храмовите кога во нив се пеело на славјански, на македонски, велешки дијалект.

Пред 1800 година нема пишани документи за црковниот живот во Велес. Се знае само дека тогашната Епархија била под Охридската Архиепископија. Нема пишани документи за тоа кои биле владици, како се викале. Но, кажувања на стари велешани, кои од колено на колено, пренесувале говорат за тоа дека  до средината на 1750 година Владиците живееле во стар Велес кој се наоѓал над манастирот „Свети Димитрија“. Постојат и денес докази, дека таму се наоѓала старата Митрополија. Веројатно владиците биле Грци. Меѓутоа, постојат докази дека во црквите се проповедало на славјански јазик бидејќи точно се знае дека во тоа време во Велес никој не знаел да говори, пишува или да чита на грчки јазик.

Хаџи Мише Кушев, дедо на Мишо Кушев, се родил 1740 година и живеел до 1855 година. Тој бил еден угледен Велешанец кој младите ги учел да пишуваат и читаат на црквно – славјански и на мајчин велешки јазик. Книгите кој сам ги пишувал и од кои учеле децата биле со велешки дијалект.Податоците во периодот по 1800 година ги забележале истакнати грчки и бугарски истражувачи. Но сите настани ги паметеле и старите велешани.

Така, во архивски документи, во периодот од 1800 до 1855 година е запишано кои биле Владици во Велес.

Прв владика бил Игнатиј. Тој бил Грк од Лариса и како Владика во Велес останал 45 години. Умрел во длабока старост, во 1841 година. Игнатиј не поседувал наобразба. Знаел да чита на грчки но, не знаел да пишува.За него најважно било да живее убаво, да биде во добри односи со најимотните Велешани и да си го зачува местото во Патријаршијата. Во негово време свештениците во црквите ги одржувале литургиите на славјански, а само тој „пеел“ на грчки. Меѓутоа, од Цариград силно притискале за уништување на славјанскиот јазик и воведување на грчки јазик како во црквитетака и во црковните училишта. Но, Игнатиј знаејќи дека тоа е невозможно наредбата не ја спровел во дело.

Затоа во велешко пристигнал Владиката Фенер и ги посетил сите манастири во Епархијата кога наредил да се изгорат сите книги на славјански јазик. Многумина од поучените Велешани реагирале на тој варварски чин на владиката. Сведок на горењето на старите книги бил и младиот поп Ѓорѓи кој го придружувал Владиката при посетата на манастирите и црквите.

Црква „Свети Спас“

Во Велес, за време на владиката Игнатиј се изградени две цркви. Иако во маалото Прцорек постоел мал параклис, а имотните Велешани кои живееле во тој дел на градот добиле дозвола од Султанот, за два месеци, да изградат храм на јужниот дел на Велес, на местото на старата црква која била во состав на стар манастир. Велешани, од левата страна, веднаш се зафатиле со работа. Сите граѓани работеле и дење и ноќе и во одредениот рок црквата била изградена. Ја осветил владиката Игнатиј. Ја крстиле „Свети Спас“ и во неа богослужбите се одржувале исклучиво на славјански јазик со велешки дијалект.

Жителите од десната страна на Велес не биле рамнодушни на сето она што го направиле нивните сограѓани од спротивната страна на градот. Иако се радувале на изградената црква на левата страна, која високо на ридот се издигала тоа било поттик и тие да се зафатат со иницијатива чиј резултат ќе биде да изградат, на својата страна во градот, поубава и поголема црква. Хаџи Јанко Кушев и Давчо Богданов ја превзеле организацијата и во 1840 година , на ридот под Вршник и високо над Вардар биле удрени темелите на новата црква. Го ангажирале папрадишанецот, големиот градител и неимар Андреја Дамјанов и неговата градителска тајфа. И во нејзината изградба со пари и работна рака учествувале сите работоспособни граѓани на десната страна на градот. Велелепното духовно здание го добило името „Свети Великомаченик Пантелејмон“. Црквата била многу поголема од „Свети Спас“ и во неа на богослужба можеле да присуствуваат до две илјади верници. Соборната црква до денес е гордост на Велес.
Но тогаш, по нејзиното осветување, во 1842 година, починал владиката Игнатиј. Тој е погребан на гробиштата во дворот на убавиот соборен храм „Свети Великомаченик Пантелејмон“.

Соборен храм „Свети Великомаченик Пантелејмон“

На негово место, во Велес, за Владика бил поставен Теоклит. Жителите на Велес со недоверба го примиле новиот триесетгодишен Владика кој живеел развратен живот. Но тој не се спротивставил на воведувањето на македонскиот мајчин јазик, со велешки дијалект, во училиштата во градот по што ја добил наклонетоста на граѓаните. Со тоа си направил лична штета. Бидејќи не ги исполнил барањата на Цриград, за воведување на грчкиот јазик, бил сменет во 1847 година.

На местото на Теоклит за Владика во Велес, во 1847 година, бил поставен Авксентиј, роден во Самоков и образован во Рилскиот манастир. Во Велес дошол од Мостар. Кога седнал во Митрополијата почнал да живее богат живот. Имал многу слуги и практикувал раскошен живот. Бил многу строг и пред Турците покажувал гордост и суетност со што на себе ја навлекол омразата од тогашните бегови и аги.
По две години од именувањето за Владика бил унапреден и во главен заповедник во Велес. Таа функција му дала овластувања според кои не смеел никој да се спротивстави на неговите наредби. Теоклит низ градот се шетал со свита, претходница, составена од шест свештеници, а селаните го пречекувале како да е цар.

Но него не го почитувале видните велешани.

Во црквите Авксентиј вообичајно литургиите ги држел на грчки, освен на големите празници кога проповедал на славјански. На грчки јазик се пеело во „Свети Пантелејмон“, но во „Свети Спас“ литургиите се држеле само на славјански јазик.

Покрај видните велешани и турските бегови многу негодувале на развратниот живот на владиката Авксентиј. Тие се жалеле до Цариград па така после Руско -турската војна во 1854 година издејствувале смена на Авксентиј кој плачел на заминување од Велес во Рилскиот манастир.

Него го заменил Владиката Антим. Во негово време Велешани ја започнале борбата против Патријаршијата. Се организирале и го избркале со што ставиле крај на фенерното владеење во Велес.

За преостанатите Владици во Велес ќе читате во нареден текст.

Стоилко Андреевски