Сто години Октомвриска револуција

Октомвриската револуција е прв значен глобален настан, со која се поставија основите на блоковската поделба што одбележа речиси половина од 20-от век и кулминираше со Студената војна на иделошко ривалство меѓу поранешниот Советски Сојуз и западните држави, предводени од САД.

Годинава се навршуваат 100 години од Октомвриската револуција, која во советската историографија беше именувана како Голема октомвриска социјалиситчка револуција, а на Западот како Болшевичка револуција.
Револуцијата започна во Петроград (денешен Санкт Петербург) на 7 ноември 1917 година или 23 октомври 1917 по стариот јулијански календар, кој бил во официјална употреба во царска Русија, па од таму и нејзиното име е Октомвриска.

Октомвриската револуција во пракса значеше продолжување на Февруарската револуција, од март истата година, што го означи крајот на автократскиот режим на царот Николај Втори и резултираше со формирање на Привремена влада, која во 14 септември 1917 официјално ја укина монархијата и ја прогласи Руската Република.

Февруарска револуција

Февруарската револуција претставуваше кулминација на незадоволството на огромно мнозинство од жителите на Руското Царство, меѓу кои голем број воопшто и не беа Руси и државата ја гледаа како освојувач и узурпатор на нивните земји. Незаодолствто дополнително ескалираше со стартот на Првата светска војна, која однесе голем број жртви и чии трошоци дополнително го осиромашија населението.

Во такви услови на 8 март 2017 (23 февруари 2017 според Јулијанскиот календар) започнаа масовни протести во Петроград, чиј директен повод беше надостигот на храна и зголемента глад. Протестите, кои во голема мера беа ограничени на Петроград и неговата околина, набрзо прераснаа во вооружени судири меѓу демонстрантите и полицијата. Клучниот момент во Револуцијата се случи четири дена по стартот на протестите, кога голем дел од припадниците на руската Царска армија застанаа на страната на револуционерите.

Февруариската револуција заврши на 16 март со абдикација на царот Николај Втори и формирањето на руската Привремена влада под раководтсво на принцот Георги Евгениевеч Лвов од либералната Уставна демократска партија (КДП). Покрај „кадетите“, членовите на КДП, во Привремената влада беа вклучен и „октобристите“ од конзервативниот Сојуз 17 Октомври, „есерите“ од левичарската аграгна популистичка Партија на социјалистите револуционери (ПСР), „прогресистите“ од либералната Прогресивна партија (ПП), „меншевиците“ од десното умерено крило на Руската социјалдемократска работничка партија (РСДРП) и „енесите“ од левата популистичка Народна социјалистичка партија (НСП).

Но, новата Влада ја карактеризираше внатрешно неединство и поделби и таа не успеа да реши многу од проблемите кои доведоа до смената на царот. Русија продолжи да учествува во Првата светска војна, а кризата се продлабочи и во општествената, економската и политичката сфера на земјаа. Бруто индустриското производство во 1917 година се намали за над 36 отсто во однос на тоа во 1914 година. До почетокот на есента 1917 година беа затворени дури 50 проценти од сите фабрики во реонот на Урал, Донбас и другите индустриски центри, што резултираше со масовна невработеност. Во исто време, трошоците за живот значително се зголемија, а реалните плати паднаа за 50 отсто од нивото во 1913 година. Рускиот државен долг во октомври 1917 достигна 50 милијарди рубли, со што земјата се соочи со финансиски банкрот.

Зголементо незадоволството на работниците и војниците резултираше со неколкудневни немири во текот на јули. На немирите им претходеше тежок пораз на руската армија во неуспешната офанзива против германските сили. За време на „јулските немири“, група од околу 20.000 морнари вмаршираа во Петроград и бара опозицијата да ја преземе власт. Привремената влада, која за бунтот ги обвини „болшевиците“ од левото револуционерно крило на Руската социјалдемократска работничка партија (РСДРП), сепак успеа за два дена да ги задуши на немирите.

Иако, во такви услови во текот на летото „бољшевиците“ практично дејствуваа полулегално, тие успеаја да ја искористат борбата за контрола над Петроград меѓу новиот претседател на Владата, „есеровецот“ Александар Керенски и првиот човек на Градскиот совет, генералот Лавр Корнилов. Стравувајќи дека Корнилов со војниците кои му се лојални може да ја преземе контролата над градот, Керински бара помош од болшевичката Црвена гарда, на чии борци дури им дава оружје од воените магацини. Сакајќи да избегнат граѓанска војна, силите лојални на Корнилов се откажуваат од идејата за преземање на Петроград и со тоа практично контролата над градот ја препуштаат на болшевиците, што резултира и со избор на еден од нивните лидери, Лав Троцки за нов претседател на Градсиот совет во септември 1917 година.

Почеток на Октомвриската револуција

По преземањето на контролата над Градскиот совет на Петроград, на (7 ноември 1917 година (23 октомври 1917 година според стариот календар), Централниот комитет на РСДРП-Болшевици усвои Резолуција во која оценува дека „е неизбежно вооружено востание и дека созреало времето за негово кревање“. Болшевиците формираат Воен револуционерен комитет при Градскиот совет, кој изготвува план за етапно преземање контрола над стратешките локации во градот.

По два дена, на 7 ноември (25 октомври по стар стил), болшевиците започнаа бунт против Привремената влада на Керенски во Петроград. Бунтот почна со впловувањето во пристаништето во Петроград на флотила од пет разурнувачи, чии екипажи им изразија верност на болшевиците. Во раните утрински часови, Црвената гарда почна со систематско преземање на владини објекти и клучната комуникациска инфратстиктура, при што во бунтот против Привремената влада им се приклучија војници од Петроградскиот гарнизон и од повеќето од воените единици во градот.

Надвор од Петроград вооружени работници и одметнат војници ги презедоа железничките станици и контролата над пругите, со што беше оневозможено во градот да приситгнат приврзаниците на Владата на Керенски. Согледувајќи дека веќе нема контрола врз состојбата, Керенски позајмува автомобил од американската Амбасада и бега од Петроград. По бегството на Керенски, лидерот на болшевиците Владимир Илич Уљанов – Ленин упатува „Проглас до граѓаните на Русија”, со кој објавува дека Привремената влада е соборена од страна на Воениот револуционерен комитет. Прогласот е испратен преку телеграми низ цела Русија, со повик проболшевичките сили да ги преземат важни градски центри низ градот.

Во меѓувреме, Привремената влада останува во Зимскиот дворец, кој го бранат околу 3.000 питомци, офицери и козаци. Набрзо поголема група артилериски питомци и козаци го напуштаат Дворецет, дополнително ослабувајќи ја одбраната на Привремената влада, која дебатирала за тоа што треба да се преземе. Болшевиците ги пресекуваат комуникациските врски на Владата со воените сили надвор од градот кои и останале лојални, по што им упатуваат ултиматум на министрите да се предадат.

На конечниот „пад“ на Зимскиот дворец, претходи впловувањето во вечерните часови на крстосувачот „Аурора“ во петроградското пристаниште од каде е исплатен плотун кон палатата опколена од болшевичките борци.
Конечно во 2 часот по полноќ на 8 ноември (26 октомври по стар стил), болшевичките сили упажаат во Дворецот, по што членовите на Привремената влада им се предадават практично без отпор.
Истиот ден е свикан рускиот Конгрес, во кој мнозинството составено од болшевиците, дел од есерите и претставници на други левичарски партии усвојува Декрет со кој ова законодавно тело се трансфомира во Совет на работнички, воени и селански делегати, кој официјално ја прогласува Октомвриската револуција.

Консолидација на болшевичката власт

Но, преземањето на власта од страна на болшевиците не одело толку лесно.
На 8 ноември (26 октомври по стар стил) Советот на делегатите избира Совет на народни комесари, кој ја заменува Привремената влада. Но, мнозинството на есерите, меншевиците и претсавниците на остантите партии го напуштаат Советот на делегатите, оценувајќи дека болшевиците незаконски ја презеле власта. Советот на делегатите без опозиција носи одлука за свикување Уставотворно собрание и усвојува Декрет за мир и Декрет за аграрна реформа.

На 9 ноември (27 октомври по стар стил) меншевиците ја преземаат власта во Грузија и прогласуваат независна република, додека козаците во реонот на Дон формираат сопствената влада, која одбива да ги признае новите власти во Петроград. Болшевиците ја преземаат контролата врз градовите, но и врз повеќе рурални средини, пред се во оние каде големо влијание имале членовите на левото крило на Партија на социјалистите револуционери, кое станаа дел од новата болшевичка влада.

На 11 ноември (29 октомври по стар стил), опозицијата на болшевиците започна со контрареволуција предводена од Белата гарда, како антипод на болшевичката Црвена гарда. Група козаци, предводено од Керенски, влегуваат во петроградското предградие Царское Село, напаѓајќи го локалниот гарнозон, при што се убиени осум војници. Ваквата постапка дефинитивно ги свртува војниците во Петроград против Керенски. Веќе следниот ден војниците од Петроградскиот гарнизон и борците на Црвената гарда ги потиснуваат козаците од Царское Село.

На 13 ноември (31 октомври по стар стил), болшевиците по еднонедели жестоки улични борби со силите лојални на Керенски, презедоа контрола над Москва. Борбите во Москва однесоа околу 700 жртви.
Веќе на 15 ноември (2 ноември по стар стил) Ленин прогласува дека „меѓу масите во Петроград, Москва и остатокот од Русија не постојат сомнежи кон болшевичките власти“.

На 25 ноември (12 ноември по стар стил) се одржани избори за Уставотворното собрание на кои најмногу гласови освојува Партијата на социјалистите револуционери. Ова Собрание е со краток век, бидејќи болшевиците го распуштаат веќе во јануари 1918 година.

На 2 јануари 1918 година (20 декември 1917 по стар стил) Ленин со декрет ја формира Серуската комисија за вонредни состојби за борба против контрареволуцијата и саботажите (ЧЕКА), со што започнува на болшевичката пресметка со политички противници, позната како „црвен терор“, кој стана уште поизразен во септември 1918 година, по неуспешниот обид за атентат врз Ленин.

Набрзо се усвоени декрети за аграна реформа, за национализација на приватните имоти и банките, експропријација на приватните банкарски и поседите на Црквата, за непризнавање на сите странски долгови на државата, за предавање на контролата над фабриките на работничи совети и за скратување на работен ден од осум часа.

Но, за разлика од реоните на Русија со мнозинско руско населени, каде болшевиците за кусо време ја преземаат власта, во деловите на некогашната Империја со неруско населние консолидацијата на болшевичката контрола не одела толку лесно. Отпорот против болшевиците продолжува во повеќе делови на Русија, што води до граѓанска војна, што официјално завршува во 1922 година, иако во некои делови на централна Азија револтот против болшевичката власт траел дури до 1934 година.

Паралено со внатрешниот конфликт, по повлекувањето на новата болшевичка Русија од Првата светска војна во март 1918 година, силите на Антантата – Велика Британија, Франција, Италија, САД и Јапонија, воено интервенираат во земјата, окупирајќи делови од неа и ги држат под окупација се до 1920 годна.

Создавање на Советскиот Сојуз

По завршувањето на граѓанската војна, Октомвриската револуција својот конечен триумф го постигна со прогласувањето на Сојузот на Советски Социјалистички Републики на 30 декември 1922, кој стана бастион на социјалиситчката идеологија и центар на идниот „источен блок“ создаден по Втората светска војна.

Со тоа, Партијата на болшевивиците, подоцна преименувана во Руска комунистичка партија – Болшевици, а потоа и во Комуниситчка партија на Советскиот Сојуз, остана на власт во Москва се до декември 1991 година, кога формално беше распуштен СССР.

Историски интерпретации на Октомвриската револуција

Проучувањето на историските аспекти Октомвриската револуција е условено од политичките влијанија и перспективи на истражувачите Историографијата на Октомвриската револуција генерално се дели на три кампа: советско-марксистички, западени и постосветско ревизионистички поглед

1. Советска историографија
Советската интерпретација на Октомвриската револуција главо е испреплетена со историскиот развој на Советскиот сојуз. Многу од првите советски толкувачи на Револуцијата биле самите болшевички револуционери. По почетниот бран на револуционерни толкување, советските историчари потоа работеле според „утврдени насоки“ дефинирани од советските власти. Ригидноста во можноста за слободна интерпретација на

Револуцијата својот врв го достигна во времето советскиот лидер Јосиф Висарионович Џугашвили -Сталин кон средината на 20-от век.

Советските историчари ја токувале Октомвриската револуција како средство за воспоставување на легитимноста на марксистичката идеологија и болшевичката влада. За да ја поддржат тезата за спроведување на марксистичката идеологија, советските историчари генерално ја опишаРеволуцијата како „производ на класната борба“. Тие тврделе дека Револуцијата е „најважен настан во светската историја регулиран со историски закони“.

Болшевичката партија е сместена во центарот на Револуцијата, со нагласување на грешките Привремената влада и на „лажните социјалистички” меншевици во Петроградскиот совет.
Предводена од Ленин и неговото сфаќање на научната марксистичка теорија, партијата е тертирана како водечка сила на „логично предодредените настани“ на Октомвриската револуција, од нејзиниот почеток, па до крајит.

Настаните, според овие историчари, бике логички предодредени поради социо-економскиот развој на Русија, каде „монополскиот индустриски капитализам ги отуѓува масите“. Според ова гледиште, болшевиците ја имале водечката улога во организирањето на „отуѓените индустриски работници“ и на тој начин ја воспоставиле „првата социјалистичка држава“.

Иако советската историографија во однос на Октомвриската револуција останува релативно константна се до 1991 година, сепак кај неа се видливи некои промени по смртта на Сталин. Некои историчари, како што се Бурџалов и Волобуев, објавија историски истражувања кои значително се разликуваа од партиската линија на доктрината дека болшевичката победа „била предодредена од социо-економскиот развој на Русија”.

Овие историчари, поставија став дека сложената природа на Октомвриската револуција „може да се објасни само со повеќепричинска анализа“, иако главниот актер се уште е Партијата на болшевиците, која „единствено може да ги реши општите демократски задачи со кои се соочува земјата“.
Во време на доцниот советски период на „гласноста“, отворањето на старите архиви доведе до нови истражувања, кои отстапија од некои од аспектите на марксизмот-ленинизмот, иако клучните карактеристики на ортодоксниот советски став останаа непроменети.

2. Западна историографија

За време на Студената војна, западната историографија својот став кон Октомвриската револуција го градеше како директен одговор на советскиот став. Како резултат на тоа, западни историчари го истакнува тоа што го сметаа за недостатоци на советскиот поглед, со што се поткопува оригиналниот легитимитет на болшевиците и принципите на марксизмот.

Западни историчари ја третираа Револуцијата како сплет на „непредвидливи случувања“. Примери за овие „случајни и непредвидлива фактори, според нив, се временската рамка на Првата светска војна, слабото лидерство на царот Николај Втори, како и улогата на либералите и умерените социјалисти.

Според западните историчари, Револуцијата не се должела на општонародна поддршка, туку на манипулација со масите и на суровоста и беспрекорната организација на болшевиците. За нив, поразот на болшевиците на изборите на Уставотворното собрание декември 1917 година и обемот на Граѓанската војна се доказ за „народниот отпор кон болшевичкиот државен удар“.

Нивното толкување на Октомвриската револуција како „насилен државен удар организиран од страна на тоталитарна партија“ само ја зајакна идејата дека „тоталитаризмот е составен дел на советската историја“. Спорд нив, сталинистичкиот тоталитаризам настана како природно прдолжение од ленинизмот и болшевичката тактика и организација.

3. Постосветска ревизионистичка историографија

Распадот на Советскиот сојуз влијаеше и врз историските толкувања на Октомвриската револуција. Зголемениот пристап до советските архивски материјали по 1991 година овозможи преиспитѕвање на ставот кон Октомвриската револуција.

Новите руски историчари во голема мера ја отфрлаат поранешната советска историска интерпретација на Револуцијата, но сепак овие ревизионисти целосно на се откажаа од изградениот став кон неа од времето на Советскиот сојуз.

Независно од гладењата и толкувањето на значењето на Октомвриската револуција, неспорно е дека таа го промени текот на модерната светска историја.