Тунева: Во воени конфликти треба да бидеме внимателни кога ги следиме социјалните мрежи

Во војни и во конфликти, користењето дезинформации е уште една тактика – тогаш не војуваат само борците на терен, туку војуваат и граѓани и институции кои ја „пласираат својата вистина“ и со тоа сметаат дека ги кажале нештата такви какви што се. Меѓутоа, граѓаните секогаш треба да бидат скептични, незaвисно од каде доаѓаат тие информации, вели во интервју за „Вистиномер“ Марина Тунева, извршен директор на Советот за етика во медиумите. Според неа, еден од помоќните начини за препознавање дезинформации е скептичното и критично пристапување кон одредена содржина, да се види од каде потекнува, кој ја објавува, дали е тоа кредибилен професионален медиум или пак медиум за кој се слуша првпат

Пишува: Соња Рилковска

Откако започна руската инвазија врз Украина, во земјава е забележително ширењето на дезинформациите, пропагандата, говорот на омраза. На што се должи тоа?

Појавата на дезинформации не е нешто ново, се очекуваше да продолжат кампањите со дезинформации, шпекулации, пропагандно информирање. Ваквите појави се случуваат од причина што граѓаните веруваат во своите извори на информации, особено во она што се пласира на социјалните мрежи. Кога исклучиво се следи својот извор на информации и не се прави обид да се размисли во однос на вистината преку консумација на различни извори на информации, имаме такви последици и тоа води кон натамошно ширење на дезинформациите. Тоа е навистина штетна појава и граѓаните треба да бидат внимателни, особено при консумацијата на содржините на социјалните мрежи, кои носат проблеми и последици. Во војни, во конфликти, користењето дезинформации е уште една тактика, не војуваат само борците кои што се на терен, туку војуваат и граѓани и институции кои ја „пласираат својата вистина“ и со тоа сметаат дека ги кажале нештата такви какви што се, меѓутоа граѓаните секогаш треба да бидат скептични, независно од каде доаѓаат тие информации.

Што може Советот за етика во медиумите да направи на ова поле?

Советот за етика во медиумите е медиумско саморегулаторно тело, кое врз основа на добиените жалби од граѓаните во однос на случаите на непрофесионално и неетичко информирање, одлучува дали е нарушен Кодексот на новинарите, односно етичката рамка, или стандардите на професијата. Помагаме со тоа што апелираме до граѓаните сè што сметаат дека е сомнителна содржина да го пријават, а потоа тој случај да се разгледа од страна на Комисијата за жалби при СЕММ. Постојано апелираме да се поднесуваат претставки, да се реагира на она што значи еднострано информирање, сензационалистичко информирање, мешање на факти и мислењa, информирање кое значи избегнување на вистината итн. Доволно е граѓаните да се посомневаат дека нешто не е во ред со текстот во некој медиум и да пријават кај нас, a тоа може да го направи секое полнолетно лице во државата.

Забележавме многу лажни, стари фотографии и видеа кои не соодветствуваат со содржината, односно не се во корелација со војната во Украина, откривме дека во некои објави се споделуваат и видеа од видео игри, клипови од филмови и сл. Колку ова придонесува да се шират дезинформациите?

Сето тоа е дел од кампањите за дезинформации, пропагандно известување и шпекулативно информирање. И светски медиуми јавуваат за такви обиди кога се искористувале и елементи од видео игри, монтажи, па дури и кога се комбинирала содржината со визуелизација за да се постигнат некакви ефекти. Јас мислам тука најголема улога имаат професионалните кредибилни медиуми, кои можат да помогнат да се претстави вистината. Не е лесно секогаш да се дојде до вистината, особено во вакви услови, тешко е и за новинарите и за медиумските работници да ја завршат својата работа, во постојан наплив од дезинформации кои доаѓаат од различни страни, меѓутоа секој оној кој работи професионално, го има стремежот да дојде до вистината и да ги пронајде вистинските извори на информации. Еден од начините за препознавање на шпекулативното и пропагандното информирање е кога изворот на информацијата е сомнителен. Доволно е да се направи едно мало истражување и да се види од каде се преземени информациите, дали тој извор е кредибилен, релевантен. Дали воопшто има квалификации да зборува во однос на одредена тема и на тој начин полека да се дојде до вистината. Постојат и бројни алатки кои новинарите веќе ги користат во својата работа за да се открие дали одредена содржина е монтажа, фабрикувана, монтирана или злоупотребена. Професионалните новинари треба да помогнат во разобличувањето на дезинформациите и фабрикуваните содржини.

Откако започна војната во Украина отворени се и нови портали без импресум, без потпишани автори на текстови, блогови, фејсбук групи, кои шират говор на омраза, страв, паника и пропаганда. Со какви цели се отвораат и имате ли сознанија колку публиката им верува, со оглед на тоа што нивната виралност е преголема?

Отворањето на Фејсбук групи, портали, некакви канали на социјалните мрежи за да се шират таков тип на информации не е нешто ново. Ние знаеме дека кај нас се случувале и ќе продолжат да се случуваат такви работи, тоа е и причина и последица за поларизацијата во општеството. Кога граѓаните се поделени по различни основи многу е веројатно да се очекува дека ќе бидат поделени и во однос на овие теми и прашања. Меѓутоа техниките за препознавање на такви проблематични појави особено во оналјн светот се јасни, да се биде скептичен кон содржините што се пласираат таму, да се провери, да се спореди, да се види од каде е преземена содржината. Ако знаат граѓаните дека тоа е техника која помага да се прави дистинкција меѓу добар и лош извор на информации, условно кажано, тогаш позабрзано ќе има ефекти и резултати. Медиумската писменост е процес кој не носи резултати преку ноќ, меѓутоа најдобро можеме да си помогнеме самите себеси. Развивањето на критички вештини ќе ги научат луѓето да се „хранат“ од вистинските извори и на тој начин да ги создаваат своите перцепции и размислувања. Во принцип, затворањето медиуми и извори на информации не е решение, бидејќи се случувало и професионални медиуми со интегритет, во содржините кои што ги пласираат да имаат елементи на сензационализам, еднострано информирање, непроверена информација итн.

Дали Советот за етика во медиумите добива жалби и поплаки за дезинформации објавени во медиумите, конкретно кои се однесуваат на руско-украинската криза?

Имаме укажување од страна на граѓаните за различни појави, коишто се проблематични, но формално сè уште немаме добиено претставка. Ние секако ги охрабруваме граѓаните да поднесуваат претставки, бидејќи тоа е примарниот начин според кој функционираме. По добиена претставка заседава Комисијата за жалби, одлучува и проценува дали има прекршување на Кодексот. Најчестите реакции од страна на граѓаните се однесуваат на еднострано информирање, сомнителни извори, сензационалистички текстови, вознемирувачки содржини. Тие особено реагираат во однос на визуелизацијата и прикажувањето на содржини кои ја вознемируваат публиката, особено малолетната публика и ранливите категории.

Според СЕММ, кои медиуми се најголемите прекршувачи на професионализмот и Кодексот на новинарите?

Граѓаните постојано укажуваат на прекршувања во онлајн медиумите. Сега немаме најнови истражувања, но во едно неодамнешно истражување кое СЕММ спроведено кон крајот на минатата година, разговаравме со колегите новинари, уредници во медиумите во однос на она што се случува на социјалните мрежи. Ние дискутиравме со членки на Регистарот на професионални онлајн медиуми и тие ни укажаа дека она што е најпроблематично кога ги објавуваат своите текстови на социјалните мрежи, истовремено дејствуваат таканаречени малициозни актери, кои пласираат невистинити содржини, пропагандни информации и со тоа предизвикуваат штета кон новинарските продукти. Кога ќе се најдете во еден таков простор каде што дејствуваат и такви малициозни актери, вашата работа се занемарува, се маргинализира. Јавноста тука не може лесно да препознае што е професионално, а што е непрофесионално, бидејќи тие што пласираат дезинформации и пропаганда користат манипулативни техники кои не можат лесно да се препознаат. Тие користат елементи од вистината, но ја „пакуваат“ на свој начин. Она што се случува на социјалните мрежи е навистина проблематично, се организираат тролови, фарми на тролови, кои создаваат таков тип на содржини и на тој начин се обидуваат да влијаат на граѓаните.

Честопати и самите велите дека има медиуми кои ги забораваат основните принципи на новинарството- непристрасност, објективност, етичност, професионалност, но свесни сме дека нема ред во интернет просторот, освен саморегулацијата. Дали таа е доволна?

Саморегулацијата е еден од најбезболните начини да се заштити и професијата и медиумот, а и публиката. Воведувањето рестриктивни мерки, ригорозни закони, регулативи, немаат корист на долг рок. Можеби ќе се создадат услови да се надополни законската рамка, меѓутоа што ако таа регулатива биде понатаму злоупотребена за една квалитетна информација да се нарече дека е дезинформација и да се ограничи слободата на изразување? Што ако некому во власта во институциите на системот му пречи начинот на кој критички известува еден медиум во однос на одредена тема – лесно може да ги замолкнат медиумите на тој начин. Оттука, во принцип сме за афирмација и поддршка на саморегулацијата. Точно е дека постојат медиуми во онлајн сферата коишто ги злоупотребуваат своите платформи за ширење дезинформации, говор на омраза, дискриминација по различни основи, но сметаме дека најважно е сите заеднички да работиме да се препознаат оние кои работат професионално и кои се тие кои ја злоупотребуваат моќта на јавно кажаниот збор. Тоа беше и причината за формирање на Регистарот на професионални онлајн медиуми.

Кој е вашиот совет до читателите, гледачите и сите оние кои се изложени на безброј непроверени информации објавени на интернет? Кому да веруваат?

Граѓаните сè повеќе се медиумски писмени, бидејќи се почесто има такви иницијативи. Се случуваат доста дебати, средби, дискусии, се прават новинарски продукти кои помагаат да се препознае невистината и непрофесионалноста во информирањето. Секако има еден добар дел од јавноста која не е дел од тие иницијативи. Како да им се помогне, кажавме, еден од помоќните начини за препознавање на дезинформации е скептичното и критично пристапување кон одредена содржина, да се види од каде потекнува, кој ја објавува… Дали ја објавува кредибилен професионален медиум или пак медиум за кој се слуша првпат. Доволно е да се просурфа малку и да се види каков е медиумот и какви информации објавува. Има уште еден проблем кој сакам да го потенцирам. Во медиумите сè почесто се слуша гласот на оние кои не се компетентни да зборуваат, па ќе се случи и колеги да ја злоупотребат својата професија со тоа што очекуваат од едно лице кое можеби има квалификации во некоја сфера да одговори на сите прашања, да зборува за политика, економија, воен конфликт, спорт итн. Тоа не е во ред, тие појави мора да се искоренуваат. Не може еден круг од десетина експерти кои постојано ги гледаме на малите екрани, да ги слушаме и да ги читаме, да ги толкуваат сите појави и тие да бидат креатори на јавното мислење. Новинарската професија подразбира многу повеќе од едноставно следење на настаните. Само со професионална работа, квалитетна, конзистентна, посветена работа, може да има напредок. Исцрпувачки е да се работи оваа професија кога има војни, конфликти, пандемија, меѓутоа оној кој е посветен на професијата никогаш нема да потфрли.

Сите коментари и забелешки поврзани со овој и другите написи на Вистиномер, барањата за корекции и појаснувања, како и предлозите за проверка на изјавите на политичарите и ветувањата на политичките партии, можете да ги доставите преку овој формулар