Приказна за отпорот на челик од челичната индустрија на Балканот: „Добар сосед – лош сосед“

„Не е луѓе се е до пари. Парите брзо доаѓаат и си одат, но ни треба живот. Кога ќе ги достигнете вашите подоцнежни години, дури тогаш ќе бидете свесни каде сте работеле и што ви се случило. Но, младиот човек генерално не го разбира тоа. Внимавајте!“, вели единствениот преживеан член од неговата генерација работници на Коксара/ГИКИЛ, пензионерот Месуд Мехиќ.

Неговите зборови се нагласени во неодамна потврденото обвинение на Обвинителството на кантонот Тузла против поранешните членови на Надзорниот одбор и раководството во индустријата за кокс на „Глобал Испат“ во Лукавац. Прамод Митал и уште 7 лица обвинителството ги товари за економски криминал вреден 66 милиони конвертибилни марки (33 милиони евра).
Месуд Мехиќ од Лукавац, во близина на Тузла, целиот свој живот го поминал во Коксара од Лукавац. Како момче пораснал и играл покрај жицата на оваа фабрика, како млад се вработил во Хемиската фабрика „КХК-Коксара“ и ја заработил пензијата во оваа фабрика, денешна компанија „ГИКИЛ“.

„Сепак, има малку простор за радост“, вели Мехиќ, бидејќи недостасува цела една генерација. „Сега кога поминувам низ Лукавац, без разлика што порано „КХК“ имаше 3.000 работници, не можам да најдам ниту еден мој колега од „ГИКИЛ“, односно „КХК“, да се поздравам со него, да му се извинам. Луѓето ги нема, затоа што умреа. И јас сум доста стар и по некоја случајност се спасив“.
Децениската изложеност на токсични материи додека работеа до рерните за кокс значително влијаеше на здравјето и им го скрати животниот век, на колегите на Месуд.

„ГИКИЛ“, односно поранешната „Коксара Лукавац“, е формирана во поранешна Југославија за снабдување на железарниците во Зеница и Смедерево со кокс, а соработката продолжи и по војната во новите две држави, Босна и Херцеговина и Србија. До неодамна, ко-сопствениците на фабриката за коксирање во Лукавац, како и сегашните сопственици на челичарницата во Зеница, потекнуваат од индиското семејство „Митал“, чие богатство „Форбс“ го проценува на 17,2 милијарди долари. Компаниите во сопственост на ова семејство важат за најголеми производители на челик во светот, работат во шеесет земји и вработуваат околу 320.000 работници. Бизнисот на семејството Митал е проследен со бројни афери и контроверзни операции.

Прекумерното загадување од фабриката за железо во сопственост на неговиот брат, челичниот магнат Лакшми Митал, во Зеница, ги предизвика најголемите протести на еко-активистите во историјата на Босна и Херцеговина, незадоволството на работниците од работните услови и континуираниот притисок на граѓанскиот сектор врз компанијата, особено од работниците од кои неуспешно се бараше да ги применат најдобрите достапни техники во производството .

Во Лукавац, во Босна и Херцеговина, присуството на семејството Митал е поврзано со скандалот предизвикан со апсењето на Прамод Митал. Обвинителството на кантонот Тузла, меѓу другото, го обвинува дека незаконски подигнал 21 милион конвертибилни марки (10,5 милиони евра) од Лукавачкиот „ГИКИЛ“. По обезбедувањето кауција од еден милион евра, Прамод Митал беше ослободен од притворот во Тузла и оттогаш е недостапен за органите на прогонот.
Од друга страна, двете компании со години беа најголеми извозниците од државата и инвеститори со корист од властите во БиХ.

Посебно односот на српските власти кон кинеската компанија „Hestil Srbija Iron & Steel“, односно „HBIS Group Serbia Iron 6 Steel d.o.o. Beograd“ кој е сопственик на железарницата во Смедерево, велат нашите соговорници.
Зоран Стојановиќ од Радинац, Смедерево, кој живее во тој крај повеќе од 30 години, вели дека граѓаните немаат ништо против кинеската фабрика, дури сметаат дека треба да работи бидејќи во неа се вработени неколку илјади луѓе, а многу семејства зависат од работата на компанијата. Мештаните дури се за вработување на уште 10.000 работници таму, но под услов компанијата да воведе еколошки стандарди против загадувањето на животната средина бидејќи, како што истакнува Зоран, состојбата со загадувањето е катастрофална.
„Почнувајќи од покривите, се е загадено, ќерамидите не се црвени, туку црни, бетонот и асфалтот во дворот не е сив, туку црн, а тоа што ја напаѓа и остава дамки од површината е многу тешко за миење. Се ослободуваат разни отрови, особено ноќе. Ги затвораме прозорците и не смееме да излеземе надвор. Немаме можност да излеземе надвор… Во неколку случаи се јавивме и во Републички инспектор за животна средина, чии инспектори излегоа на лице место, но човекот изгледа е немоќен. Врне црно-црвен дожд, црно и нешто мрсно, нешто сиво…Најчесто се чувствува, има мирис. Мириса на варени јајца и изгорени кабли. Редовно испуштаат гасови кои го штипкаат грлото… Се затвораме во себе“, вели Зоран.
На прашањето дали има подобрување од доаѓањето на „Хестил“ во Смедерево, со оглед на тоа што компанијата излезе со изјави дека вложуваат многу пари во заштита на животната средина, Стојановиќ одговара негативно и додава дека работите се влошуваат на полошо.

„Се е полошо и полошо. И тоа може да се види драстично. Тоа загадување е видливо. А поинаку зборуваа за некој режимски весник… Еден од одговорните, Љубица Дрејк, рече дека наводно инвестирале 300 милиони евра или долари во зачувување на животната средина, но не гледаме подобрување, апсолутно ништо,“ објаснува Зоран.
„Ние како граѓани поднесовме кривична пријава против нив до Движењето „Тврдина“ и ние граѓаните нема да се предадеме. Во случај да не направиме ништо во Србија, подготвени сме да одиме во Стразбур да побараме заштита на нашите човекови права. Подготвени сме да продадеме нешто наше за да ангажираме адвокат, само за да добиеме право на здрав и чист воздух“, заклучи Зоран Стојановиќ.

Никола Крстиќ од Движењето „Тврдина“ вели дека мотивот на нивната борба е да го заштитат сопственото и здравјето на своите семејства, како и на сограѓаните кои се зафатени од ова труење.

„Директно беа погодени 10.000 луѓе во околината на железарницата (Радинац, Раља, Враново), како и сите 100.000 жители кои живеат во Смедерево. Тоа е еколошка катастрофа и затоа поднесовме кривична пријава против компанијата „ХБИС“ и петте одговорни директори. Постапката е во истражна фаза“, посочува Крстиќ.

Според него, Смедерево е град кој е категоризиран во трета, последна, категорија во официјалниот државен извештај за квалитетот на воздухот, кој се однесува на претерано загадениот воздух. Сите три мерни станици на државниот мониторинг покажуваат прекумерно загадување на Радинац, кај Железара, со 148 дена надминување на загадувањето со ПМ10 честички, станица Царина со 121 ден и станица Центар со 77 дена надминување на МДК. „Законскиот лимит на годишно ниво е 35 дена, вели Крстиќ.
На официјалниот мејл на „HIBIS“ испративме е-пошта со барање за дискусија на тема загадување на животната средина, но одговор не добивме.

На официјалната веб-страница на „HBIS“ под полето „Заштита на животната средина“ стои следниот текст: „Грижата за животната средина е една од нашите основни вредности. Тоа е составен дел од начинот на кој работиме и лична одговорност на секој од нас. Оваа одговорност бара од нас да се усогласиме со сите закони и прописи за животната средина, како и со политиките, практиките, процедурите и иницијативите за животната средина.“

Тешката индустрија на југот на Европа и нивните заложници – граѓаните

„Железарница Зеница“, која вработуваше околу 22.000 луѓе, од 70-тите до 80-тите години на минатиот век, беше симбол на брзата урбанизација на работничкиот град. Приказната во Лукавац започнува во 1952 година, кога фабриката започна да работи како единствена фабрика во Босна и Херцеговина. Изградена е и планирана за поширокиот пазар на поранешната заедничка држава Југославија.

Освен на „Железара Зеница“, „КХК“ испорачува кокс и на „Железарница Смедерево“, нејзин постојан деловен партнер. За време на војните што се водеа во 90-тите години, на минатиот век, во поранешна Југославија, фабриката за кокс Лукавац престана да работи и беше рестартирана на крајот на војната.

Да се ​​живее покрај фабричките капацитети значи да се трпи чад и прашина од фабриката секој ден. Иако експертите го предупредија локалното население да не одгледува градинарски култури во населбите покрај фабричките погони, соочени со лошите финансиски услови и често со обврска да плаќаат скапи медицински третмани, тие продолжија тоа да го прават.

„Садиме, мораме. Сите ни велат дека тоа не смееме, принудени сме!“, вели Азра Окан од населбата Градишќе. Таа додава дека поради прашината од фабриката мештаните се навикнати да ги сушат алиштата во своите домови.

Девла Кахриќ живее во работничките бараки во населбата Техника, во Лукавац. Погледот од нејзиниот прозорец е поглед на оџаците и горилниците на коксарата. Според Девла, таа никогаш не ги отвора прозорците поради смрдеата и смогот од коксарата. Ги чувствува последиците по здравјето, се гуши, не дише и нема воздух.

„Оваа загаденост на воздухот на Запад сигурно нема да помине. Реката „Босна“ до фабриката е црвена, жолта, зелена… тоа се боите на виножитото“, ја илустрира ситуацијата , Сеад Скоморац. На неговата малолетна ќерка и е дијагностициран хроничен бронхитис.

Соседот на Девла, Хусеин Делиќ, наведува дека состојбата е катастрофална, особено во утринските часови. Делиќ е пензионер, татко на три деца, чија сопруга е болна. Тој смета дека маглата и смогот од „Коксара“ ги погодуваат и младите и старите како и дека многу луѓе се разболеле поради тоа.

Ханка Мехиќ живее во населбата „Лукавац Ахмиќи“ над „ГИКИЛ“, во куќа со градина полна со цвеќиња, црна од гаражот на коксарата. Ханка е болна од срцеви заболувања со вграден пејсмејкер. Како сосед на „ГИКИЛ“, таа принудена е да живее со затворени прозорци, со поглед на „ГИКИЛ“ и со кашест снег што паѓа како снег врз расцутените цвеќиња и плодови.

Во Извештајот на Светска банка за квалитетот на воздухот во Босна и Херцеговина се наведува дека околу 3.300 луѓе во Босна и Херцеговина умираат предвреме секоја година само како резултат на изложеност на загадениот воздух. Бројот на смртни случаи е повеќе од двојно поголем од оној на Северна Македонија (1.600 смртни случаи) и над четири пати поголем од оној на Косово (760 смртни случаи). Оваа анализа покажува дека 9% од вкупната годишна смртност во БиХ може да се припише на загадувањето на воздухот. На подрачјето на кантонот Тузла, кој има 13 градови и општини, најголем број заболени и смртни случаи од разни тумори, циркулаторни заболувања и респираторни заболувања се забележани во Лукавац, Тузла и Живиница. Процентуално, ова е повеќе од 55% од вкупниот број на смртни случаи во областа на кантонот Тузла во периодот 2016-2019 година, покажува податоците од Студијата за влијанието на квалитетот на воздухот врз здравјето на општата популација на жителите на Тузла, Лукавац и Живинце, која беше спроведена со поддршка на Шведска од страна на Центарот за екологија и енергија Тузла, врз основа на податоци на Заводот за јавно здравје на кантонот Тузла.
Според официјалните документи на Здравствениот дом Смедерево кои ни беа доставени, во 2011 година во градот имало 1.760 активни случаи на малигни заболувања, а во 2019 година дури 6.866 активни случаи, што е четирикратно зголемување.

Протести, борби и порази

Во последните 15 години имаше осум протести на граѓаните на Смедерево поради загадувањето. До 2018 година главно имаше протести на жителите од околните села околу челичарницата, а во 2018 година Движењето „Тврдина“ го организираше првиот протест со околу 200 учесници.
„Тогаш поради загадување го блокиравме патот и пругата пред челичарницата. Вториот протест Движењето го организираше во август 2020 година, кога го блокираше пристаништето што го користи ХБИС во центарот на градот, а тогаш се собраа околу 500 незадоволни граѓани. Барањата главно беа насочени кон запирање на загадувањето, запирање на несоодветното одлагање на згура и ставање во функција на мерните станици, што беше единственото нешто што се исполни, бидејќи со тие два протести успеавме да добиеме две нови мерни станици Радинац и Царина, вели Крстиќ.
Најголемите досега еко-протести во Босна и Херцеговина ги организираше здружението „Еко Форум“, основано како реакција на почетокот на производството на челик во „Железарница Зеница“, кое не ги следеше соодветните мерки за заштита на животната средина. Од таа 2008 година, загадувањето на воздухот почна да расте и Зеница повторно стана заложник на индустрискиот развој.

Со Законот за заштита на животната средина на Федерацијата Босна и Херцеговина, кој стапи на сила во 2003 година, беше воведен систем на еколошки дозволи, со кои се наметна обврска на компанијата „Арцелор Митал“ во Зеница да ги приспособи своите емисии на новите прописи во рок од пет години. Резултатот на првата дозвола доцнеше три години.
Една година по протестот, во декември 2013 година, концентрациите на сулфур диоксид покажаа тројно зголемување на дозволениот часовен просек. За прв пат беше прогласена епизода на тревога на градско ниво, а преземените мерки веднаш дадоа резултати. Инспекциските контроли во погоните на „Арцелор Митал“, тогаш резултира со симболични казни за загадувачот.
На барање на компанијата најчесто се одложуваа или откажуваа најскапите проекти обврзувачки со еколошките дозволи. Депонијата за металуршки отпад што ја користи компанијата не влезе во системот на дозволи до 2022 година. До еколошката дозвола од 2022 година, „ArcelorMittal“ не планираше да воведе мерења на емисиите на канцерогени честички како што се бензен и бензопирен, ниту пак инвестираше во мерки за намалување на емисиите на овие соединенија од фабриката за железо.
Сојузното Министерство за животна средина и туризам на крајот на 2018 година во својот одговор за Еко форумот, изјави дека за 1,5 години од издавањето на новата еколошка дозвола, од 24 планирани мерки, „Арцелор Митал“ има спроведено само една, четири се во постапка, а 14 се истечени.
„Сите проблеми што се појавија со доцнењето на еколошките проекти во компанијата Арчелор Митал во Зеница се должат на напорите да се зголеми заработката и да се намалат трошоците“, вели професорот Самир Лемеш од „Еко Форум“ Зеница, додавајќи дека домашната политика ги фаворизира големите загадувачи. .

„Сојузните инспектори се задолжени за големи погони како железара. Прекршочните казни што ги изрекоа беа симболични и не одговараа на степенот на нанесената штета на животната средина. Истата инспекција изрече далеку поголеми казни за ангажирање на непријавени работници или немање потребна документација. Ова покажа дека големите загадувачи во БиХ се привилегирани затоа што плаќаат даноци, придонеси, царини, важни се за економијата, а заштитата на животната средина е ставена на втор план“, вели Лемеш.
Во Лукавац, „ГИКИЛ“ според еколошката дозвола издадена од властите за периодот 2012-2017 година и сопствениот Интегрален план за активности, беше должен да инвестира 111 милиони КМ (55,5 милиони евра) со цел спречување или намалување на емисиите на штетни материи во животната средина. „ГИКИЛ“ во последните 5 години не инвестираше во реконструкција и набавка на дотраените погони, ниту ги исклучи од употреба оние што се извор на опасно загадување.
Наместо тоа, „ГИКИЛ“ предизвика еколошки проблеми и инциденти: „испушташе отровна отпадна вода во реката Шпреча, а преку Спреча во Босна и Сава, ја загади почвата со тешки метали и ја направи неупотреблива и го загрози здравјето на луѓето и животните поради емисиите во воздухот, со токсични, штетни и канцерогени соединенија и загадена животна средина. Поради ова, еколошката дозвола на „ГИКИЛ“ не беше продолжена.
Градоначалникот на Лукавац, Един Делиќ, за тој период вели:
„На почетокот на мојот мандат имавме катастрофална ситуација во ГИКИЛ, во која за време на индиската администрација беше опустошен производствениот процес, дури и загрозени виталните технолошки функции во самиот процес поради негрижа за заштитните инвестициски мерки и слично. И во тој период имавме изразен конфликт меѓу локалната заедница и управата на ГИКИЛ. Така, јас бев член на комисијата која не ја потпиша еколошката дозвола на ГИКИЛ. ГИКИЛ тогаш остана без еколошка дозвола и се уште се решаваат последиците од тој настан. Одбивањето на еколошката дозвола доведува и до инциденти со администрацијата и повлекување на индискиот инвеститор.“

Апсење и ослободување на Прамод

Во борбата против аерозагадувањето во Лукавац најгласни и најактивни беа претставниците на невладината „Форум за заштита на животната средина“. Организираа граѓански протести, пријавуваа еколошки инциденти до надлежните органи, иницираа административни спорови против операторите, носеа експерти да укажат на опасностите од аерозагадувањето и постојано работеа на подигање на свеста на граѓаните.
Бејазет Окиќ, претставник на форумот за заштита на животната средина Лукавац, истакнува дека постојано предупредувале дека ГИКИЛ не само што не ги исполнува обврските од еколошката дозвола во однос на постепеното намалување на емисиите на загадувањето, туку и максимално ги искористува објектите, буквално ограбувајќи ги.

Продолжувањето на работата на „ГИКИЛ“ без задолжителната еколошка дозвола, честите еколошки инциденти и протестите на граѓаните и невладините организации на крајот доведоа до отворање на истрага против властите во „ГИКИЛ“.

Прамод Митал, Раџиб Дас и Парамеш Батачарија, кои имаа различни функции во Надзорниот одбор или раководството на „ГИКИЛ“, беа уапсени по налог на Обвинителството на Република Турција во јули 2019 година. Тие се сомничат за кривичните дела: организиран криминал во врска со злоупотреба на службената положба и овластување како и злоупотреба на овластувањата во деловното работење. Набргу по апсењето, Митал, Дас и Батачарија се пуштени од притвор, со понудена гаранција од милион евра за Митал и 500.000 евра за Дас и за Батачарија.
Кантоналниот суд во Тузла определи и привремена мерка на обезбедување со која осомничениот Митал уплатил 11 милиони евра на отворена наменска сметка во корист на оштетениот „ГИКИЛ“, со што му се забранува да располага до завршување на кривичната постапка.

Оттогаш, Митал, Дас и Батачарија се недостапни за судските власти во БиХ и сè уште не се сослушани. Непојавувањето адвокатите го оправдуваа со болест и медицинска документација, што со вештачење е докажано дека не го оправдува отсуството на осомничени и непојавувањето на истражните рочишта. Конечно, на крајот на јануари 2023 година, Обвинителството на кантонот Тузла поднесе обвинение против 8 поранешни членови на Надзорниот одбор и раководството на „Global Ispat Coke Industry“ во Лукавац, на чело со Прамод Митал. Обвинителството ги товари за економски криминал тежок 33 милиони евра.

Месуд Мехиќ, пензиониран вработен во ГИКИЛ, го поздравува обвинението, но смета дека големото финале допрва почнува. Имено, од 8-те обвинети, три лица се државјани на Индија, а Мехиќ по нив очекува да се распише меѓународна потерница од Интерпол.Тој не е оптимист дека Митал и неговите соработници ќе бидат екстрадирани во Босна и Херцеговина. „Ќе го почекаме судењето и ќе видиме кој ќе одговара“, вели Мехиќ.
Во посебна постапка, Општинскиот суд во Лукавац го прогласи за виновен генералниот директор на „ГИКИЛ“ од 2013 година, Дебашиш Гангули за кривично дело загадување на животната средина. Гангули ја призна вината и плати парична казна од 100.000 KM (50.000 евра) и повеќе од 98.000 KM (49.000 евра) во кривична постапка.

Случај Зеница: „Никој не е виновен“

Во септември 2015 година, „Еко Форум“ поднесе кривична пријава против компанијата „Арцелор Митал“ до Сојузното Министерство за животна средина и туризам и до Федералната управа за инспекциски работи за долгогодишно загадување на животната средина во Зеница како и за несовесно работење во службата. По осум месеци собирање докази и анализа на законот Обвинителството на Зеничко-добојскиот кантон одлучи да ја прекине истрагата против компанијата со образложение дека „нема точни индикатори кои би потврдиле до кој степен ArcelorMittal придонесува за севкупниот загадување на животната средина“. Кантоналното обвинителство Сараево на почетокот на 2019 година утврди дека тогашната министерка за животна средина на Федерацијата Босна и Херцеговина, Бранка Ѓуриќ и директорот на Федералните инспекции, Ибрахим Тирак, не се виновни за загадувањето на животната средина во Зеница, бидејќи поради сложеноста на проблемот „не може да се донесе заклучок дека се работи за намерно дејство“.

Потоа започна ловот на екоактивистите од Зеница, кои дел од јавноста ги обвинува дека сакале да ја затворат железарницата и да остават неколку илјади работници без работа. Сè се надополни со забелешката на градоначалникот на Зеница, Фуад Касумовиќ, дека екоактивистите од Зеница ги „бркаат инвеститорите“ со своите постапки, иако „Еко форум“ секогаш бараше само примена на прописите и почитување на законодавството за животна средина како што овој инвеститор го прави во земјите членки на Европската унија. Стана јасно дека борбата за чиста животна средина, одржлив развој и здрав живот во Зеница, преку акции на притисок врз властите и загадувачите, ќе биде долготрајна и тешка.
„Најголемиот проблем се парите. Не затоа што нема, туку затоа што одлуките за што да се потрошат се на корпоративно ниво, а не на локална компанија. Она за што Еко Форум се бори 14 години е тие пари да се инвестираат во заштита на животната средина. Имаме примери од други земји каде што истата корпорација го инвестирала својот капитал за да го намали влијанието врз животната средина, а во Босна и Херцеговина тоа не било доволно“, вели д-р Самир Лемеш, претседател на Управниот одбор на Еко Форумот.

Зеница денес

Во јануари 2022 година, компанијата „ArcelorMittal Zenica“ објави дека досега инвестирала 100 милиони евра во заштита на животната средина. Секундарен систем за отпрашување на конвектори во фабриката за челик, хибридниот филтер на машината Синтер во постројката Агломерација и изградбата на топланата Зеница се најважните еколошки проекти. Во меѓувреме, за да покаже колку компанијата е општествено одговорна, овој омразен сосед на Зеница вложи средства, меѓу другото, и за опремување на Онколошкиот оддел на Кантоналната болница во Зеница. Тешко е да не се види иронијата во овој деловен потег на „ArcelorMittal“ од Зеница.

Нашиот соговорник, професорот Самир Лемеш, тврди дека од оваа сума дури една половина се однесува на инвестицијата во нова топлана.
„Новата топлана навистина ги намали емисиите на SO2 и прашина, но тоа не е само еколошки проект. Од вкупната енергија што ја произведува топланата и вкупното количество енергија потрошена во топланата, 17 проценти се користат за затоплување на градот, а остатокот за производствени цели. И овој проект е претставен како решение за загадувањето, врз основа на кој „Арцелор Митал“ доби заем од ЕБОР“, посочува нашиот соговорник, додавајќи дека преговорите за новата еколошка дозвола се водат речиси две години.
„Во новата дозвола стои дека треба да направат 141 нов проект, што значи дека сите претходни за кои се потрошени 200 милиони не дале резултат. Точно е, загадувањето е намалено, но недоволно“, коментира Лемеш.
Новата топлана Зеница, преку која, меѓу другото, ќе се обезбеди централно греење на градот, како подобро решение од аспект на заштита на животната средина, е обид да се сврти вниманието на секогаш присутниот проблем со емисиите од коксарата.
Мерката 32 за намалување на емисиите на габична прашина што се јавува при истиснување на коксот никогаш не беше спроведена.
„Требаше да се постави аспиратор за отпрашување и да оди на филтер, што компанијата не сакаше да го направи, ниту пак оваа мерка е наведена во еколошката дозвола. Ако немаме норми во домашната регулатива, ги имаме најдобрите достапни техники на ЕУ, кои се задолжителни за примена според Законот за заштита на животната средина“, посочува Лемеш.
Овие решенија се применуваат во железарницата „Арцерлор Митал“ во Белгија и во Франција, но БиХ е земја која не е членка на ЕУ, така што регулативите овде не се толку рестриктивни како на друго место.
Во Чешка, на пример, благодарение на имплементацијата на Директивата за емисии, „ArcelorMittal“ беше обврзан да инвестира милијарди евра во еколошки проекти.
„2021 година ArcerlorMittal заврши со 200 милиони конвертибилни марки во добивка, односно нето добивка. Да инвестираа половина од тие 200 милиони во заштита на животната средина, ќе имавме воздух како во Белгија“, вели проф. Самир Лемес.

ГИКИЛ денес

Каде е денес „ГИКИЛ“? Од двете компании што го формираа, едната е во стечај – „Коксно Хембијски комбинат“, а другата – индиската „GSHL“ е во ликвидација и е исклучена од сите раководни структури. За периодот за кој зборувавме беше оптоварен со долгови од стотици милиони долари.
Од 2020 година со „ГИКИЛ“ управува локална компанија „Коксара“ од Лукавац. Градоначалникот на Лукавац, Един Делиќ е оптимист:
„Денес имаме раководство кое навистина се обидува да ги поправи работите. И во рамките на фабриката и да се подобри стандардот на работниците. И да се инвестира во локалната заедница. Доколку ГИКИЛ успееше да ја одржи динамиката на поправки и инвестиции, каква што имаше во првата година, во следните 5, 6 или 10 години, ќе бевме во ситуација ГИКИЛ навистина да почувствува промена кога станува збор за влијанијата врз животната средина.

Инаку, градоначалникот на Лукавац, Един Делиќ, е познат, долгогодишен еколошки активист, исто како и новиот претседател на Надзорниот одбор на „ГИКИЛ“, Абдел Ѓозиќ. Од Ѓозиќ и новото раководство на „ГИКИЛ“, до моментот на пишување на овој текст не добивме одговор за моменталната состојба и работа на компанијата.
А Месуд Мехиќ, пензиониран вработен на „ГИКИЛ“, им порачува на новите, млади работници и на менаџментот на „ГИКИЛ“ дека нивната прва задача не треба да биде платата, туку инвестициите во нови технологии кои ќе ги исчистат огромните количества на загадување кои излегуваат низ оџаците во атмосферата и прво ги трујат нив, а потоа и се останато околу себе.
„Босна и Херцеговина не смее да биде рај за валканата индустрија која не ги исполнува критериумите на Директивата на ЕУ за индустриски емисии. Загадениот воздух и вода не познаваат граници, загадувачите од Босна и Херцеговина ќе стигнат до ЕУ“, вели проф. Самир Лемеш од Еко форум Зеница. Тој десет години по најголемите протести во историјата на Босна и Херцеговина, додава:
„Европските банки и инвестициски фондови не треба да финансираат проекти во БиХ кои не се прифатливи за животната средина. Институциите во БиХ немаат капацитет да ги измерат концентрациите на опасните, канцерогени загадувачи кои се ослободуваат од индустриските постројки, да утврдат колку индустриските постројки придонесуваат за вкупното загадување на воздухот и кои се здравствените последици од прекумерните емисии“.
„Не е луѓе се до парите. Парите брзо доаѓаат и си одат, ни треба живот. Кога ќе ги достигнете вашите подоцнежни години, дури тогаш ќе бидете свесни каде сте работеле и што ви се случило. Но, младиот човек генерално не го разбира ова. Внимавајте!“, вели единствениот преживеан член од неговата генерација работници на „Коксара/ГИКИЛ“, пензионерот Месуд Мехиќ.

Митал во светот: Владини отстапки, фатални несреќи и нелојална конкуренција

Во земјите со слаби закони, „ArcelorMittal“ ја искористи кризата за да добие отстапки од владите очајни да задржат илјадници работни места, се вели во извештајот на Bankwatch и група невладини организации од Казахстан, Украина и Босна и Херцеговина. Во извештајот се посочува трендот на оваа компанија да купува стари фабрики во неразвиените земји во светот, каде прашањата за заштита на животната средина се решаваат бавно или воопшто не се решаваат.
Беа посочени контроверзите што фабриките во сопственост на челичниот магнат со производството во Казахстан, Украина, Босна и Херцеговина, Чешка, Јужна Африка, Охајо, Либерија, Индија, па дури и во САД.
Невладините организации еднаш покренаа прашања како што се повторените фатални рударски несреќи во Казахстан, лошите здравствени и безбедносни практики во Индија, постојаното пробивање на роковите за спроведување на проекти за животна средина и нетранспарентни процедури…
Во повеќе земји во светот, поради лошите услови за работа и загадувањето во локалните заедници, беа организирани масовни работнички и граѓански протести. Во Франција, „ArcelorMittal“, заедно со подружниците на друга компанија, беше казнет со рекордни 575 милиони евра на почетокот на 2000 година поради кршење на европскиот закон за конкуренција, создавање картел за одредени производи од челик.
Невладините организации, исто така, оценија дека менаџментот на „ArcelorMittal“ јасно препознал дека многу од нивните капацитети бараат значителни подобрувања за заштита на животната средина и подобрување на перформансите на здравјето и безбедноста.
Во март 2010 година, Регионалното обвинителство во Караганда, Казахстан го казни „ArcelorMittal“ за прекумерно загадување на воздухот и недостаток на документација за евидентирање на главните еколошки карактеристики на оперативните процедури.

Повеќе од сто рудари загинаа во несреќи во рудниците и комбајните во казахстанскиот град Темиртау помеѓу 2004 и 2010 година, што предизвика опсежни истраги за причините за овие настани и резултираше со тоа што властите објавија дека ќе бидат преземени строги мерки против Арцелор Митал Темиртау.

Автори на истражувачката новинарска приказна

Сања Млаѓенович Стевич, БиХ

Уна Милетич, Србија

„Овој материјал е објавен во контекст на проектот „Going Environmental“ управуван од n-ost и БИРН, а финансиран од германското Сојузно Министерство за економска соработка и развој (BMZ). БМЗ во никој случај не е одговорен за информациите или ставовите изразени во рамките на проектот“.