Данов: Книжарството и печатот во Велес од 1919 до 1930 година

31.03.2020 

Сега да се зафатам со една тема која не е многу популарна, но сигурен сум дека ќе биде интересна за Вас и со задоволство ќе прочитате за книжарите и печатот во Велес помеѓу 1919 и 1930 година. Целта е да се слушне, а некои и да се потсетат на времињата кога Велес имал голема улога и бил авангарда на случувањата во културата и образованието во Македонија во тоа време.

Според достапните податоци во учебната 1928/9 година во Велес и велешката околија работеле 39 основни училишта со 2712 ученика. Во велешката гимназија бројот на средношколците изнесувал 175 ученика.

Согледувајќи ги бројките на ученици, неминовно се создала потребата за отворање на книжарници во градот. Првата книжарница во Велес ја отворил Лазо Смилев во 1919 година и била лоцирана во строгиот центар на градот, под куќата на Шукарови. Ова книжарница била сместена во голема и светла просторија и во неа работеле 4 продавачи. Таа била снабдена со неопходниот училишен материјал и прибор, како учебници, тетратки, атласи, енциклопедии, училишен материјал, прибор за пишување и цртање. Според постари велешани, ова книжарница била добро опремена и им конкурирала на повеќето книжарници во Скопје.

Во текот на 1921 година и Ѓошо Крајничанец отворил книжара која се викала ,, Ѓошо Крајничанец и синови“ и исто така била добро снабдена со книжарски материјали и училишен прибор.

Двете книжари во 1921 година донирале книги и го збогатиле библиотечниот фонд на гимназијата во Велес, а од страна на тогашниот директор на гимназијата, Стефан Симиќ добиле јавна благодарност.

Подоцна во градот се отворени уште две книжарници. Третата од страна на браќата Алексо, Петре и Киро Левкови, на левата страна на Вардар во непосредна близина на гимназијата додека четвртата книжарница била на Димко Урумов, исто така лоцирана во близина на гимназијата.

Книжарниците имале доста важна улога во снабдувањето на учениците со учебници и прибор. Учебниците биле набавувани и дистрибуирани во согласност со потребите на училиштата, додека училишниот прибор се продавал слободно.

Во нив се продавала и белетристика, но и одредена количина научна и стручна литература, популарни романи од разни жанрови, како и режимскиот печат поточно дневни весници и списанија. Овие весници и списанија биле дистрибуирани и по велешките улици преку колпортери, воглавном деца, кои секојдневно го раздавале.

Со воведување на Шестојануарската диктатура на владата на СХС, во 1929 година, голем број на книжарници биле затворени и со тоа стагнација на книжарската дејност во градот. Прва била затворена книжарницата на Ѓошо Крајничанец, поради, како што е наведено ,, комунистичката припадност на Крајничанец“. Сепак, книжарниците имале важна улога во културно-просветното издигнување на генерации велешани.

Ќе го спомнам и куриозитетот поврзан со книжарот Лазо Смилев кој за прв пат во градот испечатил и продавал разгледници на Велес. Тој според оставените примероци од неговиот фонд, во велешкиот Архив, набавувал и материјали за украсување за Нова Година, за Велигден, додека според сеќавања на постари велешани кај Смилев можеле да се купат и сурати за Прочка.

Печатот во Велес во овој период може да се каже дека бил легален и нелегален поточно забранет од властите. Легално се продавале дневните весници и списанијата, кои доаѓале воглавном од страна, од големите новинарски центри на тогашна Југославија. Во контекст на режимската политика за Македонија и македонскиот народ се пишувало како дел од српскиот народ во ,,Јужна Србија“.
Затоа дневниот печат немал голем тираж. Најчитани биле весниците ,,Наша Стара Србија“, ,,Привредни Гласник“ и ,,Скопски Гласник“ кои започнале како режимски весници да излегуваат во 1919 година. Тие излегувале два пати неделно, освен ,,Привредни гласник“, кој еден период излегувал како дневен весник.

Во Велес се дистрибуирале и партиски весници како ,,Стара Србија“, орган на Радикалната партија, ,,Демократ“ орган на Демократската партија и други.

Во 1925 година група интелектуалци во Скопје започнале да го издаваат весникот ,,Вардар“, кој бил продаван и читан со што му овозможено да се печати и како дневен весник .Тој добро се продавал во Велес но, една година подоцна поради објавени слободоумни статии во весникот , морал да згасне.

Од месечните и периодични списанија во градот доаѓале детскиот весник ,,Завичај“, весници за земјоделците ,,Земљорадник“ и ,,Јужни Привредник“, како и списанијата ,,Јужни Преглед“, ,,Просветни Радник“, ,,Црква и Живот“ и други.

Весници доаѓале и од големите градови како Белград и Загреб. Од таму во Велес пристигнувале ,,Политика“, ,,Време“, ,,Новости“, во тоа време прорежимски орјентирани со функција да вршат пропаганда поточно преку нив се пласирале режимски ставови и вести.

Но, во Велес се дистрибуирал и илегален печат. Весникот ,,Социјалистичка зора“ бил единствен легален весник кој се печател во Скопје и бил орган на Социјалистичката Работничка Партија на Југославија, која во извесен временски период легално работела. Овој весник голем тираж постигнал во време на Општинските избори во 1920 година, кога Велес станал ,,Црвена комуна“, еден од ретките градови во Кралството СХС каде што на локални избори победила Комунистичката партија.

Ова е период кога низ Велес се растурале весниците ,,Радник“, орган на Независната работничка партија , ,,Млад Радник“ , ,,Организовани Радник“, орган на Независните синдикати, ,,Радничка Зора“, како најпопуларен илегален весник. Од страна доаѓале и ,,Борба“, во кој се обработувале теоретски прашања од марксизмот, ,,Књижевна Република“ списание за култура чиј уредник бил Мирослав Крлежа. Овие списанија биле во латинично издание и немале посебно голем тираж.

Повремено бил дистрибуиран и ,,Македонско Дело“, а од 1924 година и ,,Балканска Федерација“, доста популарен весник. Велешаните Тодор Зографски и Коце Икономов од Ниш донеле по 15 броја, кои потоа биле разнесувани и во други градови низ Македонија.

Доста илегални списанија во Велес пристигнувале и по пошта. Според Бане Андреев, тој на домашната адреса ги добивал списанијата ,,Млад Бољшевик“, ,,Будуќност“ и ,,Борба“.

Да не испуштам дека во 1922 година, во Велес, излегол весникот ,,Искра“, печатен од приврзаници на Комунистичката партија и бил единствен орган на КП, кој на насловната страна ги имал симболите петокрака, срп и чекан , како и слоганот ,,Пролетери од сите земји обединете се“. Весникот излегувал на половина табак, на две страни и во тираж од 100 броја.

Иако излегувал краткотрајно, овој весник бил прифатен од велешани и допринел за определување на македонската самобитност и подигање на македонската национална свест.

Се надевам дека е интересно да се читаат вакви исечоци од поновата историја на Велес, работи кои не се доволно познати, но се сепак значајни за нашето минато.

Благодарам за вниманието во ова време кога вам ви се најзначајни вестите поврзани со епидемијата на коронавирусот. Ако успеав за момент да ве оттргнам од нив ќе ви посакам да ми останете здрави, позитивни и релаксирани. Ве поздравува Вашиот хроничар,

Љупчо Данов