Мерцедес во 1916 година фотографиран на улица во Велес (ФОТО)

Објавено на 23 јули, 2016 во 12:27

Австроунгарскиот воен дописник Јурај Деже (Dezső Urai) во 1916 година дошол во Велес и го фотографирал градот. Потоа подготвените фотографиите и текстови што ги напишал му ги отстапил на унгарскиот историчар, професор д-р Лајош Неѓеши. Но, тие не останале само кај него затоа што Неѓаши одлучил да му преотстапи 44 фотографии (6 х 6,12 пози на еден филм) на својот добар пријател од Велес и познат истражувач на настани и личности поврзани со минатото на градот, нашиот сограѓанин Љупчо Данов. Со него досега неколку пати разговаравме за тоа како Деже го видел градот преку објективот на својот фотографски апарат и како го доживеал преку текстовите што го напишал, кои податоци ги користел и кои информации ги пренел од Велес. Деновиве, со Данов одлучивме да ги реобјавиме.

Според пишаните податоци во Првата светска војна, во Македонија, престојувале двајца унгарски воени дописници. Андор Aдоријан претстојувал со бугарската армија и Главниот штаб во периодот од 2 ноември 1915 до 20 јануари 1916 година додека Јурај Деже (Urai Dezső ) од 6 февруари до 19 април 1916 година, како дел од Главниот штаб на Армијата на генерал Меккенсен (Mackensen). Во овој период во Македонија работел како фотограф и Ѓула Џелфи (Jelfy).

Jурај Деже (Urai Dezső) бил австро-унгарски воен дописник од Првата светска војна во Македонија.Тој од Скопје преку Велес, по течението на реката Бабуна стигнал во Прилеп, Битола, Охрид и Струга, а пропатувал и до Дојран. Бил воен дописник при продорот на австроунгарската, германската и бугарската војска, кои гонејќи ги српските единици брзо напредувале низ територијата на Македонија. Јурај Деже бил во првите борбени редови и фотографирал со неговата мала камера. Благодарение на Томас Немет, фото коректор и дигитализер, по обработката на неговите слики, денес тие, како неизбришив документ, можат да ги видат сите.

Од дневникот на Јурај Деже, што грижливо го чувал и во него забележувал се за војната, има неколку карактеристични моменти кои пред се се однесуваат на Велес. Ова е малку познат, но сепак карактеристичен опис на Велес за време на Првата светска војна, особено по поразот на српската војска и целосната окупација на градот од страна на силите на Оската. Во еден дел од дневникот тој пишува:

„На 17 февруари 1916 година во Велес, кога дојдов, ја посетив капелата на ридот на левата страна од градот. Црквата не е премногу стара, можеби 150 години. Дворот е покриен со камени плочи. Тука е и водата, која е врамена во чешма со турски стил. Добра колонада води околу црквата. Долу во долината ,покрај водата, води патот, кој исчезнува зад карпата на долината на реката Тополка. Зад црквата се наоѓаат мешани српски и бугарски војнички гробови. За време на борбата, меѓу 12-24 октомври 1915 година, во вечерните часови, двете војски ги транспортирале овде сите свои мртви војници“, запишал Деже.

Според овој воен известувач и фотограф тогаш српските војници во Велес, кој биле на десната страна на градот додека на левата страна биле бугарските војници, дале силен отпор. Деже запишал дека двете војски биле оддалечени едвај 300 метри и додека пукале едни во други , гласно се навредувале. Нивото на водата на реката Вардар било многу високо и го отежнало преминувањето на едната или на другата војска од едната на другата страна .

„Командата на Србите беше во Хотел Белград. Кога бугарската артилерија тоа го разбра, го концентрира артилерискиот оган на хотелот и го разурна, па српскиот штаб мораше да бега. Конечно, со силна поддршка на артилеријата , бугарските чети преминаа преку реката на север и ги окупираа српските позиции. Така на 28-ми Октомври 1915 година го окупиравме градот. Точниот број на загинати војници остана непознат“, запишл Јурај Деже.

За овие настани досега малку се знаеше. За нив податоци или фотографии немаат ниту официјалните институции, како Народниот музеј и Архивот во Велес.

„Од Д-р Лајош Неѓеши добив фотографии со извонредно добар квалитет ,од кои ќе ви ги претставам наинтересните.Покрај нив, поседувам и неколку други фотографии,за кои досега не се знаеше кој ги снимил. Тие извонредно се вклопуваат во приказната за Јурај Деже. Овие фотографии јас му ги испратив на Д-р Лајош Неѓеши , со цел да се заокружи целокупната приказна за овој воен фоторепортер кој остави неизбришиви траги за случувањата за време на Првата светска војна во Велес“, ни рече Љупчо Данов.

На фотографиите на Јурај Деже е сликан јужниот дел на Велес, Долни пат , потоа Мало мовче со разурнатиот хотел Белград. По победата над Србите , учесниците во воената оска на десната страна на Велес влегле со автомобил „Мерцедес“ и тоа е јасно овековечено и укажува дека во тоа време низ градските улици минува возилото од добро познатата марка. На фотографиите е овековечен и понтонскиот мост, преку кој преминале напаѓачите преку Вардар. Во позадина се гледа Теќе од каде српската војска жестоко ги бомбардирала бугарските, австроунгарските и германските сили. Деже ги фотографирал и „Солено чешмиче“, пазарот и тогашната железничка станица. Тој не ги одминал ниту децата од „Дворови“, потоа мовчето на потокот и куќата во која тогаш работела фурна.

Веруваме дека овој текст и особено фотографиите кои ги има Љупчо Данов ќе предизвикаат интерес кај голем број граѓани. Тие се раритетни и имаат големо значење бидејќи досега не бев дошол до конкретни информации и фотографии поврзани со настаните во Велес од Првата светска војна.

Стоилко Андреевски

Фото галерија: