Најстарите фотографии на Велес

За една фотографија велат дека е помоќна од илjада зборови. Токму тоа ме поттикна да го напишам овој текст преку кој ќе се обидам да ја прераскажувам историјата на градот Велес но, не со зборови, туку да ја воскреснам пред вашите очи преку старите , пожолтени фотографии. Од секогаш фотографиите биле сведоци на постоење, на убавината и мигот кога се направени за да станат дел од историјата на човековото постоење. Секоја фотографија е приказна за себе, има своја историја, значење и поттикнува на размислување за менливоста на просторот, луѓето, историјата.

Велес е овековечен низ многу фотографии, знаени и незнаени, а од нив најстарите се изработени пред повеќе од 150 години поточно од периодот на Османлиската власт.

Многу фотографи, патеписци, журналисти, војници, војувачи, но и добронамерници, случајни минувачи и обични луѓе, го овековечиле градот Велес и неговата околина. Но, дали знаете кој ги направил всушност првите фотографии на Велес и кога тоа се случило?

Ако за вас тоа преставува предизвик продолжете да читате затоа што во овој текст ќе откриете дека првите фотографии кои се познати и документирани потекнуваат од 1863 година. Тогаш во Македонија престојувал австроунгарскиот доктор по хемија, Јозе Секељи (Josef Székely 1838-1901) кој бил и фотограф. Тој имал свое фотографско студио во центарот на Беч. Секељи во договор со Јохан Георг фон Хан, за потребите на весникот „Национална географија“ , тргнале во фотографска експедиција по Балканот наречена експедицијата на Хан, со цел да фотографираат од дотогаш непознати за европската јавност краишта на Балканот. Прво ја посетиле Босна, потоа Албанија и пристигнале во Македонија.

Првиот град кој го посетиле во Македонија бил Дебар, потоа продолжиле кон Струга и пристигнале во Охрид. Ја посетиле и Битола каде турски офицер, познаник од студентските денови со Секељи, ги наговорил дека треба да го посетат Велес. Така допатувале и во нашиот град.

Имено, Секељи запишал дека на нивната посета на Велес била да заминат за Солун со помош на гемија! Тоа и го сториле, а од Солун експедицијата продолжила до брегот на Турција, се до местото за кое се верувало дека е откопана Троја, градот- држава каде се водела познатата Тројанска војна.

Но додека тие престојувале во Велес, Секељи фотографирал неколку фотографии од градот, кои се дел од колекцијата на стари фотографии на светското културно наследство. Две од нив , според Марк Коен од Американската академија за црно- бела фотографија, се вброени во 100-те најубави црно-бели фотографии на сите времиња. Првата ја нарекле „Велешкиот мост преку Вардар“. Таа ги прикажува двете велешки џамиии од тој период, Белата (Кумсал) џамија и во позадина е Црната (Паша) џамија, како и дрвениот мост на Вардар.

Втората фотографија на Секељи е далеку од обична фотографија или панорама на Велес затоа што поседува уметничка вредност и е првата уметничка фотографија која е направена во Велес. Нејзиното име е „Санката на Вардар“.

Во напис кој авторот од авторот др. Јозеф Секељи, го објавува во францускиот весник “ Ла Либерасион “ за својата фотографија вели:
“ Направив неколку фотографии од дрвениот мост. Во водата пред мене имаше преслап и нешто имаше ставено на преслапот . Се доближив по брегот и на преслапот видов дрвена санка ,околу три долга и еден метар широка. Стоеше на камењата,а водата наоколу беше мирна. Се чудев што е тоа.Откога ја направив фотографијата, застанав и чекав да видам што ке се случи понатаму. По дваесетина минути на спротивниот брег се појави запрежна кола со два коња и четворица мажи се симнаа од неа. Еден ги отпрегна коњите и ги внесе во реката. Потоа ги видов другите тројца како со кошари започнаа од реката да црпат песок и да ја ставаат на санката. Кога санката се наполни,ги спрегнаа коњите и заедно ја извадија санката на брегот. Потоа ја претурија песокта на колата и санката ја вратија назад. Три пати се вратија и брзо ја полнеа со песок запрежната кола. Немав веќе фотографски плочи да го снимам тоа. Бев изненаден од остроумноста на овие луѓе бидејќи ако ја внесеа колата со коњите во водата ,таа ке пропаднеше во песокта под тежината на товарот и никогаш немаше да ја извадат на брегот.“

Значи, вредноста на оваа фотографија не е само во композицијата, која е зафатена и овековечена, туку и од приказната која е несекојдневна и го отсликува духот и менталитетот на велешани.

Јозеф Секељи во Велес фотографирал уште една фотографија за која се претпоставува дека е содадена токму додека тој пловел во гемија по Вардар. Нејзиниот квалитет е понизок можеби поради тоа што фотографската стаклена плоча се натопила со вода. Еве , се работи за ова панорама на Велес:

Ќе завршам со тоа што ќе констатирам дека Велес од секогаш бил предизвик за фотографите, на кој јас чувствувам потреба да им се заблагодарам, поради тоа што пронашле време и фотографирале дел од нашето минато. Секако само тие знаат зошто го сториле тоа. Ние пак велиме дека на Велес му оставиле спомени што имаат непроценлива вредност. 

Љупчо Данов